quân thường trực có số lượng vừa đủ mà chất lượng cao, lại có quân dự bị
hùng hậu, được huấn luyện tốt, để khi chiến tranh xảy ra, nhà nước có thể
nhanh chóng huy động được số quân đông, đủ sức đánh thắng quân thù. Đó
là bài toán chiến lược, những lý do mà những người lãnh đạo vương triều
và quân đội nhà Trần thường xuyên quan tâm, suy nghĩ để tiến hành xây
dựng quân đội có chất lượng tốt.
Sức mạnh quân đội trước hết biểu hiện trên lĩnh vực tổ chức. Các
vua Trần đã cùng các đại thần như Trần Thủ Độ, Trần Quốc Tuấn... không
ngừng chăm lo kiện toàn cơ cấu tổ chức quân đội, coi trọng xây dựng quân
thường trực chính quy có biên chế tổ chức hợp lý, gọn nhẹ. Về tổ chức, đã
phân định rõ quân triều đình và quân các lộ, phủ (tức quân trung ương và
quân địa phương). Ở trung ương có cấm quân bảo vệ vua, bảo vệ triều đình
và Kinh đô Thăng Long, có sương quân (tức tứ sương) canh giữ các cổng
thành và là lực lượng cơ động. Ở địa phương có quân các lộ, phủ canh giữ
và bảo vệ các nẻo miền đất nước. Nhà nước còn chủ trương và cho phép
các vương hầu tổ chức quân đội riêng ở nơi mình trấn trị. Khi có chiến
tranh, tất cả đều được huy động. Quân đội nhà Trần đã được chuyên hóa
thành các binh và quân, như lục quân và thủy quân. Trong lục quân có bộ
binh, kỵ binh và tượng binh. Nhưng do đặc điểm đất nước, tổ chức quân
đội Đại Việt có những nét khác với quân đội các nước đương thời. Lúc đó,
ở châu Âu, người ta đua nhau hiệp sĩ hóa, kỵ sĩ hóa quân đội. Họ lập thành
những đạo kỵ binh nặng, những đạo quân, như Ăngghen nói, "giam mình
trong vỏ thép"
44
. Một số nước ở châu Á, như Mông Cổ lại chủ yếu phát
triển "khinh kỵ binh", tức kỵ binh nhẹ. Còn bộ binh hầu như bị lãng quên,
"người ta coi bộ binh như một thứ hàng kém phẩm chất, cố gắng bố trí nó ở
nơi xa chiến đấu và chỉ sử dụng nó để đồn trú mà thôi"
45
. Ở Trung Quốc,
cùng với việc phát triển kỵ binh vẫn duy trì và phát triển bộ binh với chủ
trương là lấy mười bộ binh để chống lại một kỵ binh địch.
Tóm lại, ở Đại Việt, về mặt tư tưởng chỉ đạo, ông cha ta thời nhà
Trần không coi kỵ binh là binh chủng chủ yếu như ở châu Âu hay Mông
Cổ, không chủ trương phát triển kỵ binh để chống lại kỵ binh như quan
