Về chính trị, đó là chủ trương xây dựng một nhà nước quân chủ tập
quyền mạnh mà không chuyên quyền cực đoan. Một chính thể thân dân,
biết đặt lợi ích của vương triều trong lợi ích của dân tộc, gắn bó vận mệnh
của vương triều với vận mệnh của Tổ quốc. Với một bộ máy chính quyền
tập trung mạnh, triều Trần đã trực tiếp quản lý có hiệu lực lãnh thổ và cư
dân từ trung ương đến tận các cơ sở.
Trong giai đoạn tiến bộ, nhà nước quân chủ trung ương tập quyền
thời Trần còn gắn bó với dân, xứng đáng tiêu biểu cho nguyện vọng và ý
chí của dân, do đó chính quyền trung ương có đủ uy tín tập hợp sức mạnh
các tầng lớp nhân dân xây dựng sự phồn vinh của đất nước, cuộc sống yên
ổn lạc nghiệp của nhân dân, tạo thành sức mạnh vô địch của dân tộc khi bị
kẻ thù tiến công xâm lược. Điều này được biểu hiện không chỉ ở ý thức dân
tộc mạnh mẽ, ở tính cách nhân từ, khoan dung của các vua, đặc biệt ở buổi
đầu vương triều, như Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông,
Trần Anh Tông mà còn ở những chính sách kinh tế - xã hội tiến bộ. Những
chính sách đó nói chung, nhằm vun trồng, nuôi dưỡng, khoan thư sức dân,
tạo nên một xã hội văn minh, ổn định và phát triển hài hòa. Chính vì vậy,
trước họa xâm lăng, triều Trần đã có khả năng và đã thực sự huy động được
cả nước chống giặc.
Để tạo được thế mạnh quốc phòng ngay từ khi hòa bình, nhà Trần
chủ trương giao cho quý tộc vương hầu trấn trị những vùng đất trọng yếu,
như Trần Thủ Độ ở Quắc Hương (Hà Nam), Trần Quốc Tuấn ở Vạn Kiếp
(Chí Linh, Hải Dương), Trần Quang Khải ở Cao Đài và Trần Khánh Dư ở
Dưỡng Hòa (Hà Nam), Trần Quốc Khang ở Diễn Châu (Nghệ An). Trần
Nhật Duật ở Văn Trinh (Thanh Hóa)... Sự kết hợp giữa quốc phòng và kinh
tế, giữa việc quân sự và ban cấp thái ấp là nét đặc biệt trong sự tồn tại, phát
triển của vương triều Trần. Hai vấn đề này trở nên quan trọng cả thời bình
và thời chiến. Thời bình, hoạt động của thái ấp không chỉ nhằm mục đích
phục vụ cho các vương hầu, quý tộc mà còn là nơi tích trữ lương thực, dự
trữ sức người, sức của cho thời chiến, vấn đề này đã thể hiện hiệu quả rất
lớn trong các lần kháng chiến chống Mông - Nguyên. Yếu tố quân sự -
