chỉ có công chiến thắng mà thôi, việc đặt trăm quan, chế định triều nghi
phẩm phục, có thể thấy được quy mô của bậc đế vương"
2
.
Ngô Quyền giữ ngôi chưa được bao lâu, từ năm 938 đến 944, thì
mất. Em vợ Ngô Quyền là Dương Tam Khả chiếm ngôi dẫn đến tình trạng
lục đục của chính quyền Cổ Loa. Năm 951, con Ngô Quyền là Xương
Ngập, Xương Văn giành lại được vương vị, khôi phục vương triều Ngô, sử
chép là Hậu Ngô Vương. Nhưng anh em họ Ngô bất hòa, lại ươn hèn, bất
tài
3
. Nhà nước vương triều Ngô sụp đổ. Đất nước lâm vào tình trạng loạn
lạc. Thổ hào các nơi nổi dậy chiếm giữ mỗi người một vùng, sử chép là
"loạn mười hai sứ quân" từ năm 965 đến năm 968.
Trước tình trạng ươn hèn, lục đục của vương triều Ngô, Đinh Bộ
Lĩnh - một thổ hào lớn ở động Hoa Lư thuộc dòng dõi Thứ sử châu Hoan
Đinh Công Trứ, đã nổi dậy bất hợp tác với chính quyền Cổ Loa. Khi "loạn
mười hai sứ quân" bùng nổ, Đinh Bộ Lĩnh đã cất quân đánh dẹp các sứ
quân, chấm dứt tình trạng phân tán, thống nhất đất nước. Đinh Bộ Lĩnh
xưng hoàng đế, định đô ở Hoa Lư, đặt tên nước là Đại Cồ Việt, lập nên
vương triều Đinh tồn tại từ năm 968 đến năm 980. Nhà nước vương triều
Đinh đã hình thành hai khối: hoàng gia gồm hoàng hậu, hoàng tử, công
chúa và khối quan lại văn võ do nhà vua đứng đầu. Mối quan hệ vua - tôi,
thân tộc hòa quyện vào nhau trong bộ máy nhà nước đứng đầu là nhà vua
đã tạo nên hình mẫu một nhà nước quân chủ trung ương tập quyền trong
lịch sử dù còn thô phác, sơ khai.
Trong bộ máy nhà nước vương triều Đinh, bên cạnh đội ngũ quan
lại văn võ có phân công phân nhiệm, còn có một bộ phận chuyên coi việc
tôn giáo - Phật, Đạo. Về văn có các gương mặt Định Quốc công Nguyễn
Bặc, Đô hộ phủ sĩ sư Lưu Cơ, Sứ quan Trịnh Tú, Tri nội nhân Đỗ Thích.
Về võ có Thập đạo tướng quân Lê Hoàn, Thân vệ tướng quân Phạm Bạch
Hổ, Nguội giáp Đinh Điền, Vệ úy Phạm Hạp, Tướng quốc Phạm Cự Lạng.
Về tăng đạo có Tăng thống Ngô Chân Lưu, Sùng chân uy nghi Đặng Huyền
Quang, Tăng lục Trương Ma Ni... Đó là hàng ngũ quan trong triều, còn bên
