Sang thời Lý, Phật giáo bước vào thời kỳ cực thịnh. Ngay từ vị vua
đầu tiên - Lý Thái Tổ đã có nhiều chủ trương mở mang Phật giáo, xây dựng
chùa chiền, tô tượng, đúc chuông, cấp độ điệp (văn bằng cho người xuất gia
đi tu) cho dân làm chùa. Các nhà vua như Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông,
Lý Cao Tông, Lý Huệ Tông đã từng đi tu. Vua Lý Thánh Tông là người
cùng với Thiền sư Thảo Đường, sáng lập ra phái Thảo Đường. Tầng lớp sư
tăng còn giữ vai trò quan trọng trong bộ máy nhà nước. Sư Vạn Hạnh,
người đã vận động đưa Lý Công Uẩn lên ngôi vua mở đầu vương triều Lý.
Sư Đa Bảo, Viên Thông từng tham dự triều chính, cùng nhà vua bàn bạc
quyết định nhiều việc nước.
Cùng với sự thịnh đạt của Phật giáo ngay từ buổi đầu thời Lý, Nho
giáo cũng được mở mang nhưng muộn mằn hơn. Hẳn là do nhu cầu của xây
dựng nhà nước quân chủ trung ương tập quyền theo mô hình phong kiến
phương Đông, việc học tập, thi cử được quan tâm. Năm 1070, Lý Thánh
Tông "làm Văn Miếu, đắp tượng Không Tử, Chu Công và Tứ phối, vẽ
tượng Thất thập nhị hiền, bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến học ở đây"
19
.
Năm 1076, Lý Nhân Tông mở Quốc Tử Giám - Trường đại học đầu tiên
của nước ta. Trước đó một năm, năm 1075, mở khoa thi Minh kinh bác sĩ
và thi Nho học tam trường. Lê Văn Thịnh đỗ đầu kỳ thi này, được chọn vào
hầu nhà vua học tập. Năm 1086, nhà Lý cho thi tuyển những người có văn
học; Mạc Hiển Tích đỗ đầu được tuyển làm Hàn lâm học sĩ.
Cùng với Nho giáo, Đạo giáo đã có mặt từ trước, nhưng không phát
triển bằng Phật giáo. Nhà Lý coi trọng Phật giáo, lấy Phật giáo làm hệ tư
tưởng chính thống, cùng với Nho giáo, Đạo giáo, kết hợp với tín ngưỡng cổ
truyền của nhân dân tạo thành một nền văn hóa bản địa đặc sắc đậm sắc
thiền.
Về mặt xã hội, thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý đã có sự phân hóa
nhưng chưa triệt để. Cùng với sự tồn tại phổ biến của công xã nông thôn
trong quá trình phân rã chậm chạp có sự hiện diện của hai giai cấp: giai cấp
nông dân công xã và giai cấp quý tộc thống trị xã hội, hưởng sản phẩm
