số người phương Tây cũng trực tiếp giúp đỡ chúa Nguyễn tổ chức đúc súng và huấn luyện
quân sĩ.
Đặc biệt, đội ngũ võ tướng của quân đội chúa Nguyễn được gây dựng và đào tạo một
cách khá bài bản, mà công lao đầu tiên thuộc về Đào Duy Từ. Với những tư chất tài năng
quân sự thiên bẩm, Đào Duy Từ đã sưu tầm, ghi chép, nghiên cứu và biên soạn ra bộ sách Hổ
trướng khu cơ, nhằm lưu truyền những kiến thức về vũ khí và phép dụng binh, mà trực tiếp là
để làm "giáo trình" dạy cho những võ quan cầm đầu trong quân đội chúa Nguyễn. "Đó là tác
phẩm quân sự duy nhất của Việt Nam còn nguyên vẹn cho đến ngày nay”
75
. Hổ trướng khu
cơ“thực là quốc sĩ vô song, quỷ thần mạc trắc, không những chỉ là phép hỏa công thủy chiến,
lại đến cả phép giữ trại phòng gian, vận dụng cơ quan, không cái gì là không chép
đủ”
76
; gồm: Quyển 1: Tập thiên, bàn về Thiên hỏa công, có: Phép diều lửa đốt giặc, Phép làm
hỏa cầu (quả nổ), Phép chế yên cầu (quả mù), Phép chế hỏa đồng, Phép làm hỏa tiễn (tên lửa),
Phép chôn hỏa thương dưới đất, Phép hỏa tiễn chứa thuốc độc, Phép làm súng gỗ, Phép đốt
đuốc trước gió, Phép làm đền phi thiên; Phép thủy chiến, có: Phép lấy nước ngọt trong biển,
Phép phá xích sắt, Phép đặt tên ngầm dưới nước, Phép đóng cọc lòng sông, Phép dùng chum
tre cho quân sang sông, Cách lấy nước lên núi, Phép làm cầu phao trăm cấp. Phép làm voi vôi
nổi sóng, Phép đặt thủy lôi dưới nước; Thiên bộ chiến, có: Phép thần cơ đắp lũy tạm, Phép xe
súng bắn liền, Phép xe gươm phá giặc, Phép gài tên dưới nước, Phép ống tên giấu hình, Phép
nấu cơm ở đầu ngựa, Phép thuốc tiên chịu đói, Phép thang hai tầng, Phép súng bắn đổ
núi; Thiên giữ trại, có: Phép máy đá giữ trại, Phép nỏ thần giữ trại, Phép dây tiên trói giặc,
Phép nỏ khỏe phòng gian, Phép lưới trời yểm trại, Phép làm cờ theo hướng gió.
Quyển 2: Tập địa, bàn về các trận đánh cụ thể, gồm: Yếu chỉ bàn về trận; Bàn về ba
trận: Thái cực bao hàm, Thái tổ tam tài, Biến làm trận Thái thủy hồn nguyên; Bàn về hai trận:
Trận Tiên thiên Hà đồ đất hẹp nhất biến, Trận Tiên thiên Hà đồ đất rộng nhị biến; Bàn về bốn
trận: trận chính Bát môn kim tỏa, trận Bát môn kim tỏa nhị biến, trận Bát môn kim tỏa tam
biến và trận Bát môn kim tỏa tứ biến; Bàn về các trận tiểu chu thiên: trận Tiểu chu thiên thứ
nhất: Thái cực hồn thiên, trận Tiểu chu thiên nhị biến: Lưỡng nghi phân khai, trận Tiểu chu
thiên tam biến: Tứ tướng đối xung, trận Tiểu chu thiên tứ biến: Trận vuông, trận Tiểu chu
thiên ngũ biến: Trận tròn, trận Tiểu chu thiên lục biến: Trận cong, trận Tiểu chu thiên thất
biến: Trận thẳng, trận Tiểu chu thiên bát biến: Trận nhọn, trận Tiểu chu thiên cửu biến:
Trường xà đảo quyền, trận Tiểu chu thiên thập biến: Trường xà liên châu.
Quyển 3: Tập nhân, đề cập đến các vấn đề: Yếu chỉ về tướng, Phép chọn tướng luyện
binh, Yếu luận về quân cơ, Phép dạy quân đánh giặc, Phép giữ thành chống giặc, Yếu luận về
địa thế
77
.
Hổ trướng khu cơ là minh chứng sát thực cho tư tưởng xây dựng và đào tạo đội ngũ võ
tướng chỉ huy quân đội - nhân tố quyết định sự thành công của thế lực họ Nguyễn trong công
cuộc bảo vệ lãnh thổ cát cứ đất phương Nam, đối phó hiệu quả với thế lực phong kiến Lê -
Trịnh ở phương Bắc.
