lần xuất binh tiến vào Đàng Trong hòng tiêu diệt quân Nguyễn, trong khi đó quân Nguyễn chỉ
một lần duy nhất tiến ra đánh lại Đàng Ngoài, nhưng cũng chỉ dừng lại chiếm giữ vùng bắc
Quảng Bình, thu thóc lúa và đưa dân chúng đi khai hoang các vùng đất mới phía Nam mà
thôi. Chính bởi vậy, ngay khi cuộc Trịnh - Nguyễn phân tranh bùng nổ, vấn đề phòng ngự,
phòng thủ đã trở thành quan điểm tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt đối với các hoạt động quân sự
của quân đội chúa Nguyễn. Hệ quả trực tiếp của quan điểm về chiến tranh phòng thủ - phòng
ngự đó được thể hiện trực tiếp qua kế sách của các mưu sĩ Đào Duy Từ và Nguyễn Hữu Dật
(năm Canh Ngọ - 1630) hiến cho chúa Nguyễn Phúc Nguyên về việc xây dựng hàng loạt các
chiến lũy phòng thủ được gọi chung là lũy Thầy (trong đó có lũy Nhật Lệ, lũy Trường Dục).
Như vậy, trong thời kỳ 1527-1771, những vùng lãnh thổ cát cứ của các tập đoàn phong
kiến đã liên tiếp được dựng nên, với những quyết tâm khác nhau và trở thành hệ quả hoặc tiền
đề cho các cuộc chiến tranh giành quyền lực, trong đó tiêu biểu là nội chiến Nam - Bắc triều
và Trịnh - Nguyễn phân tranh. Lãnh thổ cát cứ của các tập đoàn phong kiến có khi chỉ là một
vùng tương đối nhỏ nhưng hiểm trở như Cao Bằng đối với triều Mạc sau năm Nhâm Thìn
(1592), có khi là một vùng rộng lớn như vùng đất Thuận Hóa - Quảng Nam của các chúa
Nguyễn. Lãnh thổ cát cứ được dựng nên, tách ra, có khi nhằm mục đích tìm một căn cứ đứng
chân để dần mở rộng địa bàn, như vùng cát cứ ở miền núi Thanh Hóa giáp Ai Lao của buổi
đầu Nam triều, có khi là để hùng cứ một phương như các chúa Nguyễn, có khi lại là nhằm
mục đích ẩn thân chờ thời, như trường hợp nhà Mạc chiếm giữ Cao Bằng sau năm Nhâm Thìn
(1592)... Vấn đề nổi bật về tư tưởng quân sự thời kỳ 1527-1771 chính là tư tưởng xây dựng và
sử dụng thành lũy trong chiến đấu phòng ngự - phòng thủ, nhằm mục đích trước mắt và sống
còn là bảo vệ vùng lãnh thổ cát cứ của các tập đoàn phong kiến.
- Thành lũy triều Mạc ở phía Bắc:
Tháng 8 năm Bính Tuất (1586), trước tình hình quân Nam triều ngày càng giành được
ưu thế quân sự, chiến tranh ngày càng đẩy sâu vào vùng kiểm soát có nhà Mạc, liên tiếp uy
hiếp Đông Đô, Thái bảo Giáp Trưng bàn với vua Mạc rằng: “Việc dụng binh là một việc rất
cần thiết hiện nay. Kính mong bệ hạ giữ thói kiệm nước, giảm sự tiêu bừa, tích của để dùng
vào việc binh. Uỷ cho Phụ chính ứng vương phải nghiêm hiệu lệnh, đặt tướng tá trong các
doanh, phải chọn bậc anh dũng; quân sĩ phải tuyển hạng tinh nhuệ; sắm thuyền bè, duyệt thủy
quân, luyện voi ngựa, chuẩn bị khí giới súng ống và cung nỏ, để làm kế sách đánh địch.
Về phương tây nam, những chỗ xung yếu giáp giới bên địch, thì nên đắp lũy cao, đào
hào sâu, đặt bẫy nỏ, nghiêm phòng bị, và đặt thêm đồn trại, chia quân giữ nơi hiểm yếu.
Thành Đại La, từ Cửa Nam, Ông Mạc đến Nhật Chiêu, những lũy đất nên đắp cao
thêm, và khai sâu thêm những con hào ở đấy.
Trên mặt Hoàng thành, từ cửa Nam đến cửa Bắc, nên tu sửa những bức tường thấp ở
trên mặt thành cho thật cao, để bảo hiểm trong thành.
