ruộng đất khai hoang được thành sở hữu tư nhân và tạo điều kiện thuận lợi cho những địa chủ
giàu có ở Thuận Hóa - Quảng Nam chiêu mộ những người dân nghèo vào khai phá đất đai.
Ngoài việc tổ chức khai khẩn, những địa chủ trên vùng đất mới còn ra sức mua bán, thậm chí
là chiếm đoạt ruộng đất của nông dân nghèo và cả ruộng công làng xã, hình thành một tầng
lớp đại địa chủ giàu có, tập trung trong tay rất nhiều ruộng đất.
Địa chủ ở Đàng Trong phần lớn đều thực hiện phương thức phát canh thu tô, bóc lột
theo quan hệ địa chủ - tá điền. Đi sâu vào khu vực phía Nam, nhiều đại địa chủ lại áp dụng
tương đối rộng rãi chế độ nô tỳ trong sản xuất nông nghiệp.
Từ cuối những năm 60 đến những năm 70 của thế kỷ XVIII, do tình trạng chiếm đoạt
ruộng đất và sưu cao, thuế nặng của giai cấp địa chủ phong kiến nên vùng đất này bắt đầu lâm
vào tình trạng nông dân lưu tán, ruộng đồng bỏ hoang hoá, mất mùa và đói kém xảy ra thường
xuyên. Và phong trào nổi dậy chống lại chính quyền chúa Nguyễn liên tiếp diễn ra ở khắp mọi
nơi trên lãnh thổ đất Đàng Trong, mà tiêu biểu nhất là phong trào nông dân Tây Sơn.
2. Những hoạt động quân sự chủ yếu
a) Nội chiến Nam - Bắc triều
Cuộc nội chiến Nam - Bắc triều (còn gọi là chiến tranh Lê - Mạc) kéo dài từ năm Quý
Tỵ (1533) đến năm Nhâm Thìn (1592), tức là được mở đầu khi Nguyễn Kim lập Lê Trang
Tông làm vua, thành lập Nam triều và dẫn quân về chiếm giữ Thanh Hóa làm căn cứ chống lại
triều Mạc cho đến khi Trịnh Tùng đem quân Nam triều đánh bật quân Mạc ra khỏi Kinh thành
Thăng Long và khu vực lân cận. Trong 60 năm đó (1533-1592), cuộc chiến tranh có thể chia
thành ba giai đoạn chính với 38 trận đánh lớn nhỏ:
- Giai đoạn 1533-1569: Đây là thời kỳ Lê - Mạc cầm cự giằng co, chưa bên nào thắng
bên nào. Nam triều tấn công liên tiếp, trong khi Bắc triều mâu thuẫn nội bộ, thế lực suy yếu
buộc phải giữ thế phòng thủ. Trong khi quân Nam triều tấn công 11 lần thì quân Bắc triều chỉ
tấn công được 4 lần. Nam triều đánh chiếm, xây dựng căn cứ ở vùng Thanh Hóa - Nghệ An,
tấn công vùng Sơn Nam và tiến ra cả những vùng trung du và đồng bằng Bắc Bộ, nhưng
không có thắng lợi quyết định. Bắc triều tổ chức phản công, tấn công căn cứ địa của Nam
triều ở Thanh - Nghệ, nhưng cũng không thành công.
Sau khi từ Lào về xây dựng lực lượng ở Thanh Hoá, Nam triều (vua Lê và Nguyễn
Kim, sau là Trịnh Kiểm) đã nhiều lần đem quân lần lượt đánh chiếm các địa bàn vùng
