phải chống lại các cuộc nổi dậy của nhân dân. Những biện pháp xây dựng
đất nước, củng cố chính quyền của triều Nguyễn đã không hợp với lòng
dân. Sự gia tăng không ngừng của các cuộc khởi nghĩa chống đối chính
quyền chứng tỏ xã hội Việt Nam dưới triều Nguyễn đang ở trong tình trạng
bất ổn và khủng hoảng trầm trọng. Để bảo vệ vương quyền, triều đình phải
thường xuyên huy động lực lượng quân đội đàn áp các cuộc khởi nghĩa của
nhân dân. Thậm chí nhiều quan quân còn hà hiếp và trộm cướp của dân.
Chính vì thế giữa quân và dân cũng có mối bất hòa sâu sắc. Trong lịch sử,
nhà Hồ từng có thành cao, hào sâu, quân đông và nhiều vũ khí nhưng vẫn
bị quân xâm lược nhà Minh đánh bại. Hồ Nguyên Trừng từng đau xót thốt
lên: "Tôi không sợ đánh chỉ sợ lòng dân không theo". Bài học đó chỉ ra
rằng, một chính quyền, một quân đội để mất lòng dân là mất tất cả. Nhưng
vua tôi triều Nguyễn đã dường như quên mất điều đó hoặc có biết nhưng
cũng đành bất lực mà buông xuôi.
Mặc dù đề ra nhiều chế tài để xây dựng quân đội trong sạch nhưng
nhiều tệ nạn đã nảy sinh trong quân đội triều Nguyễn, nạn tham nhũng,
sách nhiễu và bòn rút lương bổng của binh lính đã trở nên phổ biến, nhất là
vào thời kỳ Thiệu Trị và Tự Đức. Vua Minh Mệnh là người đã nhận thức
được mối quan hệ ràng buộc giữa binh lính và dân chúng. Theo nhà vua,
binh lính cũng từ nhân dân mà ra, binh lính không chịu nổi mà bỏ trốn tất
dân chúng sẽ bị khốn đốn; binh lính và dân chúng khốn đốn sẽ ảnh hưởng
trực tiếp đến vận mệnh nước nhà. Vua Minh Mệnh nổi tiếng là người thăng
thưởng hậu hỹ cho người có công, nghiêm trị những kẻ bòn rút của công
nhằm để binh lính yên tâm trong hàng ngũ, nhưng cũng phải thừa nhận một
thực tế: "Bọn đội trưởng, thư lại vẫn quen thói thông đồng nhau, coi thường
pháp luật chỉ cầu lợi riêng. Như động khi có việc, thì cho là cần kinh phí
việc công, bắt lính đóng góp. Đến kỳ phát lương thì bày đặt chuyện chi phí,
về đơn bằng, thông đồng trừ bớt. Thậm chí người được tiền ân thưởng cũng
vẽ chuyện chiết trừ. Binh lính không bao giờ được hưởng ân huệ hết. Ngoài
ra còn nhiều cách lừa bịp, sách nhiễu mối tệ nảy ra không kể xiết"
9
. Trước
