Là một lực lượng xã hội đông đảo, chiếm hơn 90% dân số, nông
dân là một lực lượng kháng chiến cực kỳ quan trọng. Những người nông
dân tuy ít học, suy nghĩ đơn giản, nhưng lại có lòng yêu nước sâu sắc. Họ
thấu hiểu một chân lý: "Nước mất nhà tan", nên "Giặc đến nhà đàn bà
cũng đánh". Ngay khi thực dân Pháp xâm lược, họ đã hăng hái tham gia lực
lượng kháng chiến của triều đình, gia nhập các đội quân chống Pháp của
các văn thân, sĩ phu yêu nước. Một số cuộc khởi nghĩa nông dân đã trở
thành một bộ phận kháng chiến do các sĩ phu lãnh đạo. Mặc dù cùng nằm
trong dòng chảy của các phong trào yêu nước, bên cạnh dòng chủ lưu là
phong trào Cần Vương, phong trào kháng chiến tự phát của nông dân và
các dân tộc thiểu số vẫn mang những đặc trưng riêng.
Phong trào nông dân chống Pháp bắt đầu từ khi thực dân Pháp xâm
lược nước ta và kéo dài cho đến đầu thế kỷ XX. Khi quân Pháp nổ súng
xâm lược Đà Nẵng, những người nông dân nơiđây đã phối hợp chặt chẽ với
quan quân triều đình cản giặc. Khi quân Pháp tiến vào đánh chiếm phía
Nam, các đội quân dân ấp, dân lân ở Nam Bộ dưới sự lãnh đạo của triều
đình, của các văn thân, sĩ phu yêu nước đã hăng hái ra trận đánh giặc bảo
vệ quê hương. Tuy chỉ có trong tay gậy gộc, tầm vông, mã tấu,... nhưng
nghĩa quân đã làm cho quân Pháp bao phen kinh hoàng, bạt vía. Hình ảnh
người nông dân Nam Bộ đứng lên chống Pháp đã được Nguyễn Đình Chiểu
mô tả rất sinh động, dung dị: "Nhớ linh xưa: côi cút làm ăn, toan lo nghèo
khó, chưa quen cung ngựa, đâu tới trường nhung; chỉ biết ruộng trâu, ở
trong làng bộ". Nhưng khi đất nước có giặc, họ đã chiến đấu với tinh thần
quyết tử: "Gươm đeo làm bằng lưỡi dao phay, cũng chém rớt đầu quan hai
nọ... Nào sợ thằng Tây bắn đạn nhỏ, đạn to, xô cửa xông vào, liều mình
như chẳng có (Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc).
Triều đình phong kiến đầu hàng, phong trào chống thực dân Pháp
của các văn thân, sĩ phu thất bại, nhưng những người nông dân vẫn quyết
