về sản xuất. Theo chính sách đó, quân thường trực không phải tất cả
đều thường xuyên tại ngũ mà chỉ có số quân cấm vệ phải thường
xuyên làm nhiệm vụ bảo vệ triều đình, còn các loại quân khác (quân
canh gác cổng thành và quân các lộ) đều được chia thành nhiều phiên;
theo định kỳ, một bộ phận tại ngũ để canh phòng và luyện tập, còn bộ
phận khác về nông thôn sản xuất tự túc. Việc lập sổ hộ tịch và kiểm kê
dân đinh ở các làng xã cũng được triều Lý, Trần tổ chức chặt chẽ và cụ
thể hơn so với triều Đinh, Tiền Lê. Để tiện cho việc tuyển quân, theo
định lệ là hằng năm vào mùa xuân, các làng xã phải lập sổ hộ tịch, kê
khai số người, chia thành từng hạng (thượng, trung, hạ). Tất cả đinh
nam từ 18 tuổi trở lên được biên tên vào cuốn sổ màu vàng; từ 18 tuổi
đến 20 tuổi gọi là hoàng nam, trên 20 tuổi gọi là đại hoàng nam. Trên
cơ sở kiểm kê, quản lý chặt chẽ số nhân đinh trong cả nước, triều đình
tùy theo nhu cầu xây dựng quân đội mà gọi từng hạng dân đinh nhập
ngũ. Trong thời bình, nhà nước chỉ tuyển chọn một số đinh tráng nhất
định sung vào quân ngũ để canh phòng và luyện tập. Số còn lại ở nhà
làm ruộng, khi cần nhà nước chiếu sổ gọi tòng quân.
Chính sách "ngụ binh ư nông" và cách quản lý nhân đinh chặt
chẽ đó đã đem đến kết quả tốt đẹp. Triều Lý, Trần vừa tổ chức được
đội quân thường trực cần thiết, vữa có sẵn đội quân dự bị đông đảo và
lực lượng dân binh (hương binh, thổ binh) hùng hậu ở các làng, bản
trong cả nước. Bởi vậy, thời Trần, lúc đất nước bình yên quân số chưa
đến 10 vạn, nhưng trong kháng chiến chống Mông - Nguyên, có lúc
triều đình đã huy động được 20 - 30 vạn quân để đánh giặc. Trong khi
đó thì khắp cả nước "nhân dân ai cũng là binh nên mới phá được giặc
dữ"
15
. Thực tiễn sinh động thời Lý, Trần, phản ánh sâu sắc quan điểm
vũ trang toàn dân, xây dựng quân đội từ nhân dân.
Lê Lợi bắt đầu cuộc nổi dậy ở Lam Sơn với mục đích "đem
quân nhân nghĩa đi đánh dẹp cốt để an dân". Để đạt được điều đó, Lê
Lợi và Nguyễn Trãi đã nêu rõ quan điểm dựa vào dân để xây dựng
nghĩa quân: “Giương gậy làm cờ, tập hợp bốn phương manh lệ"
16
.
