Nổi bật trong phong trào đấu tranh vũ trang đầu thế kỷ XX là
cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế. Những hoạt động của nghĩa quân
Hoàng Hoa Thám gây cho quân Pháp nhiều tổn thất và có ảnh hưởng
rất lớn, thu hút sự chú ý của nhiều nhà yêu nước lúc đó như Phan Bội
Châu, Phan Chu Trinh, v.v.. Ở các địa phương trong nước, nhiều cuộc
khởi nghĩa vũ trang khác, nhất là của đồng bào các dân tộc thiểu số,
vẫn tiếp tục nổ ra mạnh mẽ. Đó là các cuộc khởi nghĩa của Nguyễn
Văn Kiêm, Nguyễn Đình Nguyên (Hòa Bình), Giàng Tả Chay (Sơn
La), Sùng Mi Chảng (Hà Giang), Trịnh Văn Cần, Lương Ngọc Quyến
(Thái Nguyên), Thăng Mậu (Quảng Ninh), Nơ Trang Long (Tây
Nguyên)... Những cuộc cuộc khởi nghĩa này tuy tồn tại không lâu
nhưng đã thức tỉnh ý thức dân tộc, ý chí độc lập trong nhân dân, gây
cho thực dân Pháp nhiều thiệt hại, nền thống trị của chúng không lúc
nào yên. Tuy vậy, thời đại của tinh thần dân tộc dưới hình thức phong
kiến, thời đại của khởi nghĩa địa phương chống ngoại xâm sẽ phải
nhường chỗ cho thời đại mới, với những hình thức mới của tinh thần
dân tộc: đảng chính trị, các hoạt động vận động quần chúng nhân
dân, mặt trận chính trị, các tư tưởng cách mạng... Sự thất bại tất yếu
của các cuộc khởi nghĩa chống Pháp đầu thế kỷ XX là ánh sáng bùng
lên cuối cùng của nền phong kiến Việt Nam. Thất bại của phong trào
Cần Vương
25
vào cuối thế kỷ XIX chính là một thất bại tiêu biểu - thất
bại của tư tưởng, ý thức hệ phong kiến, thất bại của một chế độ xã hội
đã suy tàn. Nho giáo và hệ tư tưởng phong kiến mà nhà Nguyễn khôi
phục đã tỏ ra bất lực và hết vai trò lịch sử trong bối cảnh mới của đất
nước và thế giới. Một trong những bài học quý báu được rút ra là,
trong điều kiện giai cấp cầm quyền đã bỏ rơi ngọn cờ vốn đã mục nát
mà phong trào đấu tranh vẫn tiếp tục giương ngọn cờ ấy thì dù có cố
gắng đến mấy cũng không thể thành công được.
Thực vậy sau Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914-1918), với
ảnh hưởng của việc khai thác thuộc địa và các trào lưu tư tưởng tư sản
từ bên ngoài dội vào, ý thức dân tộc và phong trào yêu nước ở Việt
