LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 110

giả cuốn Arthshastra, cuốn sách cổ nhất viết bằng tiếng Sancrit. Bảng liệt
kê các cách ông đề nghị để chiếm một đồn đủ cho ta thấy óc thực tế của
ông “tế nhị” ra sao. Các cách đó là “gian kế, dùng gián điệp, hối lộ bên
địch, bao vây, xung phong”. Rõ ràng là ông ta muốn phí ít sức nhất. Cách
trị dân của Chandragupta và viên tể tướng của ông không có tính cách dân
chủ, nhưng triều đại đó vẫn là triều đại tốt nhất, vô tiền khoáng hậu trong
lịch sử Ấn Độ. Akba, minh quân bậc nhứt của Mông Cổ “không so sánh
được với Chandragupta và người ta có thể tin rằng không một thành thị Hi
Lạp nào thời cổ được tổ chức khéo hơn”. Chính quyền rõ ràng là dựa trên
sức mạnh của quân đội. Nếu lời của Mégasthènes đáng tin (nhưng có lẽ lời
của ông cũng đáng ngờ như lời các phóng viên báo chí ngày nay ở ngoại
quốc) thì Chandragupta có một đạo quân gồm 600.000 bộ binh, 30.000 kị
binh, 9.000 thớt voi, và một số chiến xa không biết rõ là bao nhiêu. Nông
dân và tu sĩ Bà La Môn được miễn dịch, Strabon bảo nông dân được yên ổn
cày ruộng trong thời chiến. Theo nguyên tắc, quyền của nhà vua không bị
hạn chế, nhưng sự thực một phần quyền hành thuộc về một hội đồng – có
khi do nhà vua chủ toạ, có khi không – nhiệm vụ là thảo luật, quyết đoán về
tài chánh, lo việc ngoại giao và bổ nhiệm cả vài chức lớn trong triều đình.
Mégasthènes nhấn mạnh vào “tư cách cao thượng và sáng suốt” của các vị
cố vấn đó mà nhiệm vụ trong chính quyền thật là quan trọng.

Nội các gồm nhiều bộ có quyền hạn rõ rệt và một số công chức đủ các cấp:
các bộ đó lo việc thu thuế, đánh thuế quan, cấp giấy thông hành, giải quyết
các vấn đề biên giới, giao thông, thuế gián thu, mỏ, canh nông, mục súc,
thương mại, lâm sản, thuyền bè, kho chứa hàng, xưởng đúc tiền, cả vấn đề
du hí trong dân gian và mãi dâm nữa. Chẳng hạn viên tổng giám đốc thuế
gián thu kiểm soát việc bán thuốc men, rượu, quyết định cho mở bao nhiêu
quán rượu, ở đâu, mỗi quán được bán bao nhiêu rượu. Viên tổng giám đốc
mỏ định chu vi khai thác cho những người được phép, những người này
phải nộp một số thuế nhất định là bao nhiêu đó cho triều đình và nộp cho
ông ta một số tính theo lợi tức, về canh nông cũng gần gần như vậy vì theo
nguyên tắc, đất thuộc về quốc gia hết. Viên tổng giám đốc du hí kiểm soát