LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 124

“Một sử gia vô tư, không thể nào không nghĩ rằng sự cai trị của người Anh
nếu làm cho Ấn Độ được hưởng lại những lợi ích tổ tiên họ đã hưởng ở thế
kỉ thứ V sau Công nguyên, chỉ làm được bấy nhiêu thôi thì cũng là thành
công nhất rồi”.

Kỉ nguyên rực rỡ của văn hóa Ấn Độ đó bị cuộc xâm lăng của Hung Nô
làm gián đoạn, dân tộc này thời đó tàn phá châu Á và châu Âu, diệt trong
một thời gian Đế quốc Ấn Độ và Đế quốc La Mã. Trong khi Attila (A-Đề-
Lạp) tàn phá châu Âu thì Toramana chiếm Malwa, và Mihiragula tàn nhẫn
kinh khủng, cướp ngôi của các vua Gupta. Ấn Độ phải chịu cảnh nô lệ và
hỗn loạn trong một thế kỉ. Rồi một hậu vệ của giòng Gupta, vua Harsha-
Vardhana giành lại được Bắc Ấn, dựng kinh đô ở Kanauj và trong bốn
mươi hai năm, lặp lại được cảnh thanh bình trong một vương quốc rộng
lớn, văn học và nghệ thuật lại bắt đầu đâm bông. Theo truyền thuyết thì khi
bọn xâm lăng Hồi giáo chiếm Ấn Độ vào năm 1018 sau Công nguyên,
chúng tàn phá một vạn ngôi đền ở Kanauj, như vậy thì kinh đô Kanauj rộng
rãi, thịnh vượng và rực rỡ biết bao – nhưng truyền thuyết đó khó tin được.
Những công viên đẹp đẽ, những hồ tắm miễn phí chỉ là một phần những ân
huệ của triều đại mới. Chính Harsha là một trong số rất hiếm minh quân
làm cho người ta nghĩ rằng chế độ quân chủ là chế độ hoàn hảo nhất –
trong một thời gian. Ông là một người đủ tài đức, đẹp trai, làm những bài
thơ, soạn những vở kịch mà hiện nay người Ấn còn đọc. Nhưng tài văn thơ
đó không làm hại tài trị nước của ông. Huyền Trang bảo: “Ngài làm việc
không biết mệt, thấy ngày ngắn quá, Ngài tận tuỵ với việc nước tới nỗi
quên ngủ”. Mới đầu ông theo giáo phái Shiva, sau cải giáo, theo đạo Phật,
thành một Açoka, cũng mộ đạo và có công với đạo như Açoka. Ông cấm
dân chúng ăn thịt, dựng trong lãnh thổ của ông những tha-la cho khách bộ
hành nghỉ chân, và cất trên bờ sông Gange mấy ngàn điện Phật nhỏ gọi là
“tope”.

Huyền Trang, nhà sư đi thỉnh kinh nổi tiếng nhất của Trung Hoa, bảo rằng
Harsha cứ năm năm lại tổ chức một đại lễ để bố thí. Ông mời đại diện tất cả