Nam, qua Tây Tạng, Turkestan ở phía Bắc, qua Miến Điện, Thái Lan
Cao Miên, Trung Hoa, Triều Tiên, Nhật Bản ở phía Đông, và nhờ đạo đó
mà đem văn minh vô các xứ đó – trừ Viễn Đông đã có một nền văn minh
rồi – cũng như ở thời Trung cổ, nhờ các tu sĩ La Mã và Byzantine mà văn
minh vô được Tây Âu và Nga. Có thể nói tại các xứ đó, văn minh đạt được
cực điểm chính là nhờ đạo Phật. Từ thời Açoka cho tới thế kỉ thứ IX, lúc
mà đạo Phật bắt đầu suy vi, thành phố Anuradhapura ở Tích Lan là một
trong những thành phố lớn nhất ở phương Đông, tại đó từ hai ngàn năm nay
người ta vẫn thờ cây bồ đề và ngôi đền ở trên cao nguyên Kandy
là một
thánh địa của 150 triệu người theo đạo Phật ở châu Á
. Có lẽ chỉ ở
Miến Điện là các nhà sư thường gần giữ được lí tưởng của Phật Tổ, mà đạo
Phật còn được thuần tuý hơn cả; nhờ các nhà sư đó mà 13 triệu dân Miến
có một mức sống tương đối cao hơn mức sống ở Ấn. Sven Hedin, Aurel
Stein và Pelliot đã tìm được ở Turkestan mấy trăm bản viết tay thời cổ về
đạo Phật và nhiều di tích khác của một nền văn hóa đã thịnh ở xứ đó từ thời
đại Kanishka tới thế kỉ XIII. Thế kỉ thứ VII, một chiến sĩ yêu văn minh,
Srong–tsan Gampo, lập một chính quyền vững vàng ở Tây Tạng, chiếm xứ
Népal, và dựng ở Lhassa một kinh đô, chẳng bao lâu rất thịnh vượng vì là
một trung tâm tích trữ các hàng hoá từ Ấn qua Trung Hoa và từ Trung Hoa
qua Ấn. Sau khi mời các nhà sư tới Tây Tạng, sau khi truyền bá giáo dục và
đạo Phật trong dân chúng, ông tạm rời ngôi báu trong bốn năm để tập đọc
tập viết và mở đầu cho thời đại hoàng kim ở Tây Tạng. Ông cho xây cất
mấy ngàn ngôi chùa Phật trên các núi và cao nguyên, và cho in một bộ
kinh, luận gồm ba trăm ba mươi ba cuốn, bảo tồn được cho các học giả
ngày nay biết bao tác phẩm quí giá mà nguyên bản ở Ấn Độ đã mất từ lâu.
Chính ở Tây Tạng cách biệt với thế giới bên ngoài mà Phật giáo có vô số dị
đoan, một chế độ tăng viện và một chủ nghĩa giáo tôn (cléricalisme) mà
khắp thế giới, ngoài châu Âu thời đầu Trung cổ, không nơi nào sánh kịp.
Còn vị Dalai-Lama (Đạt-Lai Đạt-Ma, tức Hoạt Phật ở Tây Tạng) Ngài ở
trong tịnh thất của đại tu viện Po-ta-la, ở trên chỗ cao nhất của kinh đô
Lhassa; ngày nay dân Tây Tạng còn coi Ngài là hiện thân của Đức Bồ Tát
Avalokiteshvara
. Ở Cao Miên, đạo Phật và đạo Ấn dung hoà với nhau
