ta tin thuyết luân hồi thì ta chịu được nỗi khổ, coi nó là một hình phạt nhất
thời, mà hi vọng điều thiện ta làm một ngày kia thế nào cũng được thưởng
một cách chắc chắn.
Nhưng sự thực người Ấn không chấp nhận hẳn vấn đề đời sống đó, dù đời
sống miên trường theo luật luân hồi. Sống trong một khí hậu nóng nực, bực
bội, thấy quốc gia lệ thuộc ngoại nhân, chính mình bị bóc lột về kinh tế, họ
muốn coi đời là một hình phạt nghiêm khắc hơn là một cảnh vui vẻ, hưởng
phần thưởng của kiếp trước. Các kinh Veda có tinh thần lạc quan của một
dân tộc bạo dạn, từ phương Bắc xuống; năm thế kỉ sau, Phật Tổ đã phủ
nhận giá trị của đời sống; rồi lại năm thế kỉ sau nữa, tác giả các bộ Purana
có một thái độ bi quan mà phương Tây không hề có, trừ những lúc họ
khủng hoảng nhất, nghi ngờ hết thảy
Phương Đông trước khi bị ảnh hưởng cuộc cách mạng kĩ nghệ, không làm
sau hiểu được tinh thần quá ham sống của phương Tây; thấy chúng ta hăm
hở hoạt động về kinh tế, tham lam vô độ, tìm mọi cách làm việc cho mau,
cho bớt mệt, mỗi ngày muốn tiến bộ hơn, họ cho chúng ta là nông cạn,
ngây thơ; họ không thể hiểu cái tinh thần của chúng ta là tránh nhìn thẳng
vào cái quan trọng nhất mà nhìn đắm vào cái ngoại diện của sự vật; cũng
như phương Tây chúng ta không hiểu được sự thâm thuý của thái độ thản
nhiên bất động, “đình trệ”, “tuyệt vọng” của họ. Một bên là nhiệt tâm, một
bên là lãnh tâm, làm sao hiểu được nhau.
Yama hỏi Yudishthira: “Trên đời có cái gì lạ lùng nhất?”, và Yudishthira
đáp: “Lạ lùng nhất là người nào cũng biết rằng mình sẽ chết, vậy mà vẫn
tiếp tục lăng xăng làm cái này cái nọ y như thể mình trường sinh bất tử”
. Trong anh hùng ca Mahabharata có câu: “Loài người đau khổ về
cảnh chết, già thì suy nhược. Đêm tới rồi đi, đi luôn, không bao giờ lỡ hẹn.
Khi biết rằng cái chết không khi nào ngừng một lúc thì tôi còn dùng cái tri
thức làm gì đâu?”. Và trong anh hùng ca Ramayana, Sita đã trung tín, tận
tuỵ với chồng trong mọi cảnh cám dỗ, gian nan, chỉ xin được mỗi một phần
