nữa cơ hồ đã chịu ảnh hưởng của siêu hình học Ấn Độ, nhưng các suy tư
của Thalès, Anaximandre, Anaximène, Héraclite, Anaxagore và
Emphédocle không những đã có trước những tư tưởng gia thế tục Ấn, mà
cứ xét cái giọng hoài nghi, duy vật của các nhà đó thì có vẻ không chịu một
chút ảnh hưởng nào của Ấn cả. Victor Cousin cho rằng “cái chỗ chôn nhau
cắt rún của loài người đó cũng chính là quê hương của nền triết học cao
nhất”. Chúng tôi nghĩ nói như vầy có phần đúng hơn: hết thảy các nền văn
minh cổ mà hiện nay chúng ta được biết, không có nền văn minh nào thực
sự đã tạo ra những yếu tố căn bản cho nền văn minh nhân loại hiện nay
.
Nhưng ta có thể chắc chắn điều này là không có xứ nào mà người ta mê
triết học như ở Ấn Độ. Người Ấn không coi triết học là một môn để tiêu
khiển hoặc để trang sức trí óc; mà coi nó là ích lợi bậc nhất, cần thiết cho
đời sống hằng ngày; vì vậy ở Ấn, các triết nhân được dân chúng tôn trọng
như chúng ta tôn trọng các người hoạt động và bọn phú gia. Thử hỏi có dân
tộc nào đã nghĩ tới việc tổ chức các buổi lễ long trọng rồi mời tôn sư các
phái triết kình địch nhau tới để đấu khẩu trước công chúng xem ai thắng ai
bại, y như các võ sĩ tại các đấu trường La Mã? Trong các Upanishad có
đoạn kể rằng ngay trong một lễ tôn giáo kéo dài mấy ngày, vua Videha (tên
một bộ lạc) dành một ngày cho một cuộc tranh biện về triết lí giữa
Yajnavakya, Asvala, Artabhaya và Gargi; nhà vua hứa ai thắng thì được
tặng một ngàn con bò cái và nhiều đồng tiền vàng, và nhà vua giữ đúng lời
hứa. Các giáo sư triết thời xưa thích nói hơn viết; họ không viết bài đá nhau
mà muốn gặp mặt nhau, sẵn sàng lại trường của đối phương để tranh luận,
vấn nạn nhau; các triết gia danh tiếng như Shandara bỏ ra già nửa thời giờ
để chu du và biện thuyết. Đôi khi chính các quân vương cũng dự cuộc tranh
luận, nhưng một cách khiêm tốn vì khu vực đó không phải của họ - đó là
theo lời chính các triết gia thuật lại. Triết gia nào thắng trong một cuộc
tranh luận lớn lao thì được dân chúng phe mình tiếp đón long trọng như
một nguyên soái khải hoàn sau nhiều trận đổ máu.
