Một bức hoạ dưới triều đại Rajpute thế kỉ XVIII vẽ cảnh tượng rất đặc biệt
của một “trường dạy triết”. Giáo sư ngồi trên một chiếc chiếu dưới gốc cây,
môn sinh ngồi xổm ở trước mặt, trên bãi cỏ. Thời đó, khắp Ấn Độ đâu đâu
cũng thấy cảnh tượng như vậy vì giáo sư triết ở Ấn cũng nhiều như con
buôn ở Babylone. Không có xứ nào lại có nhiều trường triết như vậy.
Đọc một thiên đối thoại của Phật Tổ, chúng ta được biết rằng thời Ngài, các
triết gia đưa ra sáu mươi hai thuyết về linh hồn.
Bá tước Keyserling bảo: “Từ ngữ triết bằng tiếng sanscrit của dân tộc mê
triết đó còn nhiều hơn từ ngữ triết của ba dân tộc La Tinh, Hi Lạp và Đức
hợp lại”.
Vì tư tưởng Ấn Độ truyền miệng lại cho đời sau chứ không bằng sách vở,
cho nên học thuyết của các phái cổ nhất truyền lại tới ngày nay đều mang
hình thức sutra, tựa như cách ngôn mà thầy và trò ghi lại sơ sài để cho dễ
nhớ chứ không phải để giảng lại cho người khác. Các sutra còn lại tới ngày
nay, thuộc nhiều thời đại: cổ nhất thì vào khoảng 200 năm sau Công
nguyên mà mới nhất thì vào khoảng 1.400; nhưng các sutra chỉ là tóm tắt
những tư tưởng đã truyền từ nhiều thế kỉ trước vì đa số các môn phái triết
đó xuất hiện từ thời Phật Tổ, và vài môn phái như môn phái Sankhya chẳng
hạn chắc đã hoạt động mạnh khi Phật Tổ mới ra đời.
Chính người Ấn đã gom các hệ thống triết của họ thành hai loại lớn: các hệ
thống Astika: Hữu, và hệ thống Nastika: Vô
. Chúng ta đã xét các hệ
thống Nastika mà đại biểu là phái Charvaka, phái Phật giáo và phái Jaïn
. Nhưng lạ lùng thay, người ta gọi các phái đó là Nastika không phải vì
họ không tin rằng có Thượng Đế (quả thực họ không tin như vậy) mà vì họ
nghi ngờ, phủ nhận và không thèm biết quyền uy của các kinh Veda. Trong
số các phái theo triết hệ Astika, có nhiều phái phủ nhận Thượng Đế nhưng
lại được coi là chính giáo vì chấp nhận uy quyền của các Thánh kinh và chế
độ tập cấp; các phái đó đã nhận những nguyên lí căn bản của xã hội Ấn
