Will Durant
Lịch sử văn minh Ấn Độ
Người dịch: Nguyễn Hiến Lê
CHƯƠNG VI (tt)
1. TRIẾT HỆ NYAYA
Một nhà luận lí Ấn Độ
Nếu chúng ta sắp các triết hệ “Bà La Môn” theo một thứ tự hợp lí (vì chúng
ta không biết chắc thứ tự thời gian, vả lại xét về nét chính thì các triết hệ đó
đồng thời với nhau), sắp như vậy thì chúng ta có thể đặt một loạt học thuyết
về luận lí lên hàng đầu, các học thuyết đó trải ra tới hai ngàn năm. Nyaya là
luận lí học, con đường đưa tới kết luận. Tác phẩm nỗi danh nhất của phái
đó là cuốn Nyaya-sutra, theo truyền thuyết là của một người trong dòng họ
Gautama mà có người bảo là sống ở thế kỉ thứ III trước Công nguyên, có
người lại bảo ở thế kỉ thứ I sau Công nguyên. Cũng như mọi tư tưởng gia
Ấn Độ, tác giả cuốn đó nói ngay ở đầu cuốn sách rằng ông ta muốn chỉ
cách đạt cảnh Niết Bàn, diệt được mọi dục vọng, và muốn vậy phải suy tư
cho sáng sủa, mạch lạc, nhưng chúng tôi ngờ rằng ông chỉ muốn viết một
cuốn kim chỉ nam giản tiện để giúp thiên hạ đấu khẩu trong các tranh luận
triết lí thôi. Ông đặt ra các qui tắc nghị luận, trình bày những thuật tranh
luận và kê những lỗi lầm lý luận nhiều người thường mắc phải nhất. Như
Aristote, ông cho phép tam-đoạn-luận là nồng cốt của thuật lí luận và theo
ông thì cái nút, cái yếu điểm ở trung đoạn (đoạn giữa)
; cũng như
William James, ông cho tri thức và tư tưởng là những khí cụ thực dụng, ích
lợi cho chúng ta: muốn xét giá trị của nó thì cứ xem nó có nhiều khả năng
giúp ta thành công trong các hành động không, nghĩa là hiệu quả quyết
định giá trị của phương pháp. Ông là con người thực tế, và chắc chắn ông
không khi nào bảo rằng ngày nào mà không ai nghĩ tới vũ trụ nữa thì lúc đó
