nhìn cái cảnh sức mạnh man rợ của thiên nhiên thắng công trình của loài
người. Phải đợi sau có nhiều du khách khác xác nhận, người ta mới tin lời
của nhà thám hiểm Henri Mouhot đó; kế đó, có nhiều phái đoàn khoa học
lại xem xét các đền đài hẻo lánh giữa rừng, rồi trường Viễn Đông của Pháp
trụ sở ở Hà Nội bắt đầu nghiên cứu cổ tích đó một cách có hệ thống. Bây
giờ đền Angkor Wat được coi là một kì quan trên thế giới
Đầu kỉ nguyên, miền của bán đảo Đông Dương mà ngày nay người ta gọi là
Cao Miên, gồm những thổ dân Khambuja (hoặc Khmer), gốc gác phần lớn
là Trung Hoa, phần nhỏ là Tây Tạng. Khi Chu Đạt Quan (Tcheou-Ta-
Kouan), sứ thần Kublai Khan (Hốt Tất Liệt) lại kinh đô Khmer, tức Angkor
Thom, thì thấy chính quyền xứ đó vững vàng, dân chúng sung túc nhờ
siêng năng và nhờ trồng lúa.
Ông ta kể rằng vua Khmer có năm bà hoàng hậu: “một bà chính cung và
bốn bà ở bốn cung: đông tây nam bắc”, thêm bốn ngàn cung tần mĩ nữ nữa
hầu hạ trong các công việc khác. Vàng bạc, châu báu rất nhiều; du thuyền
qua lại trên hồ; phố xá ở kinh đô đầy xe cộ, kiệu phủ rèm, voi cưỡi trang
sức rực rỡ, dân số tới một triệu. Đền nào cũng có nhà thương đủ y sĩ và nữ
y tá.
Mặc dầu dân gốc Trung Hoa mà văn minh lại gốc Ấn Độ. Mới đầu họ thờ
rắn thần Naga đầu bạnh ra như cái quạt, hình rắn đó, ở đền chùa, cung điện
nào cũng thấy, rồi sau họ thờ ba vị thần Brahma, Vichnou, Shiva ở Ấn Độ
do Miến Điện truyền qua; cũng gần như đồng thời, đạo Phật xuất hiện và
Phật Tổ với Vichnou, Shiva được người Khmer tôn sùng nhất. Trên đá còn
ghi những số lượng vĩ đại gạo, bơ, và các thứ dầu quí mà dân chúng mỗi
ngày cúng dường các tu sĩ.
Cuối thế kỉ thứ IX, người Khmer xây cất đền Bayon để thờ thần Shiva, đền
đó là một trong những ngôi cổ nhất còn lại, nhưng nay đã bị cây cối bao
phủ và thành hoang tàn
. Trong một ngàn năm, các phiến đá chỉ chồng
