LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 46

trọng tài xử các cuộc xích mích trong gia đình, trong phường nữa. Cũng
như ở châu Âu, giá cả không tuỳ theo luật cung cầu, người bán nói thách
mà kẻ nào ngớ ngẩn thì phải mua đắt, tuy nhiên ở triều đình cũng có một
viên chức xem xét các món hàng và định giá bán cho người sản xuất.

Trên bộ, giao thông và chuyên chở dùng ngựa và xe bò hai bánh, nhưng
cũng như thời Trung cổ ở châu Âu, có cả ngàn nỗi trắc trở: tới biên giới của
một tiểu quốc, các thương đoàn phải trả thuế rất nặng, ấy là chưa kể phải
đóng tiền mãi lộ cho bọn lục lâm nữa! Trên thuỷ, sự chuyên chở phát triển
hơn. Khoảng 860 trước công nguyên, các tàu buồm nhỏ thôi, dùng rất nhiều
mái chèo chở các thổ sản đặc biệt qua bán ở Mésopotamie, Ả Rập, Ai Cập:
hương thơm, hương liệu, tơ lụa, bông vải, khăn san, sa lượt, trân châu,
hồng ngọc, mun, gỗ quí, gấm thêu ngân tuyến, kim tuyến.

Vì cách thức trao đổi bất tiện nên thương mại không phát triển: mới đầu
dùng cách đổi chác bằng hiện vật sau dùng gia súc làm bản vị, các cậu phải
mua vợ bằng bò, thiếu nữ Ấn Độ thời xưa cũng như các “cô đem bò về cho
cha mẹ” trong truyện Homère. Sau cùng người ta dùng một thứ tiền đồng
rất nặng, chỉ được tư nhân đảm bảo thôi. Không có ngân hàng, tiền dành
dụm được thì giấu trong nhà, chôn dưới đất hoặc giao cho bạn thân giữ
dùm. Tới thời Thích Ca, người ta bắt đầu dùng tín dụng: thương nhân ở các
tỉnh khác nhau giao tín dụng trạng cho nhau. Và đôi khi người ta có thể vay
tiền của họ, lãi 18 phân mỗi năm, họ cũng dùng nhiều hối phiếu. Hệ thống
tiền tệ đó không làm nản lòng các con bạc và những con thò lò đã thành
một vật cần thiết cho văn minh. Có nhiều khi nhà vua mở sòng bạc cho dân
chúng nướng tiền – y như Monaco ngày nay – để cho quốc khố thêm dồi
dào. Chúng ta có thể cho như vậy là xấu xa vì ngày nay chúng ta không
quen thấy chính phủ làm tiền dân cách đó.

Trong công cuộc làm ăn buôn bán, người Ấn Độ thời Veda rất lương thiện.
Các vua chúa thời đó, cũng như vua chúa Hi Lạp thời Homère, nhiều khi ăn
cướp bò lẫn nhau, nhưng sử gia Hi Lạp chép các chiến dịch của Alexandre,