mà do sự bất năng của trí óc ta thì nhiều. Chúng ta đừng nên ngạc nhiên
rằng bộ óc bị tù hãm của chúng ta có cố gắng bao nhiêu cũng không hiểu
được vũ trụ; nó chỉ là một phần cực nhỏ trong vũ trụ cho nên suy luận chỉ
đưa tới mâu thuẫn lẫn lộn. Gắng giảng toàn thể bằng một phần tử nhỏ, là
một việc làm tự phụ vô cùng, chỉ có thể tha thứ được vì nó gây cho ta được
một niềm vui, vì sự hài hước cũng như triết lí, chỉ là nhìn thấy một phần
trong cái toàn thể, mà cái này (triết lí), thì phải có cái kia (hài hước). Trang
tử bảo cái “trí” không thể giúp ta hiểu sự sinh trưởng của đứa bé. “Sở dĩ
người ta tranh biện nhau vì người ta không hiểu rõ”, cho nên muốn hiểu cái
Đạo thì phải bỏ hết không một chút do dự, những phương tiện thông
thường của tri thức đi, phải quên tất cả các thuyết đi, và phải “cảm thấy” sự
kiện. Giáo dục không giúp ta được gì trong sự tìm hiểu, nắm được sự thực
đó. Điều quan trọng nhất là phải hoà mình vào thiên nhiên.
Nhưng cái Đạo mà chỉ có một số rất ít người thần bí đặc biệt có thiên tư
hiểu được đó là cái gì?
Không thể diễn tả nó bằng lời được. Chúng ta
mắc biết bao nhiêu mâu thuẫn khi bảo nó là các Đơn nguyên, hoặc sự sinh
sinh hoá hoá của vạn vật, hoặc cái luật tuần hoàn chi phối sự sinh sinh hoá
hoá ấy; nhưng tất cả các định nghĩa ấy đều thiếu sót. “Nó đã có từ thời nào
tới giờ, từ khi chưa có trời có đất nữa”. Trong cái hợp nhất ấy không có
những mâu thuẫn, những sự dị biệt, những sự đối lập nữa; trong cái “nhất”
ấy không có thiện ác, trắng đen, đẹp xấu, lớn nhỏ. “Chỉ khi nào người ta
hiểu rõ rằng Trời Đất chỉ nhỏ như hột thóc mà cái mảy lông lại lớn như hòn
núi, thì mới biết rõ sự tương đối của vạn vật”
[Thu thuỷ]. Trong cái thực
thể mơ hồ ấy, không hình thể gì hằng cửu, không hình thể nào có đủ tự tính
để biến thành một hình thể khác trong cuộc biến hoá.
Phôi chủng nhiều vô cùng
. Thứ này gặp nước thì thành loại “kế”
, thứ kia gặp nước thành rêu. Nếu ở trên cao thì thành “lăng mã”, nếu nó
gặp phân thì thành loại cây “chân quạ”. Rễ của “chân quạ” thành sâu, lá
nó thành bướm. Những con này lâu lâu biến thành trùng sống ở bếp, tình
trạng như xác ve sầu. Sau ngàn ngày nó thành con chim… Từ những cây
