XX này nữa. Trong một làng gần kinh đô, các xưởng dệt lụa dùng trên
100.000 thợ. Lí Bạch phải la lên: “Họ đãi khách long trọng làm sao, phí
phạm làm sao! Bàn thì nạm ngọc thạch, bày đầy chén bằng hồng ngọc; thức
ăn đều quí và hiếm!”. Người ta đục chạm những tượng nhỏ bằng hồng
ngọc, và có kẻ lót quan tài bằng ngọc. Toàn dân bỗng nhiên yêu cái đẹp và
tôn trọng hạng nghệ sĩ. Một nhà phê bình Trung Hoa bảo: “Người nào cũng
làm thơ”. Các hoàng đế sẵn sàng ban những chức lớn nhất cho các thi sĩ và
hoạ sĩ, “tới nỗi theo lời John Mandeville
– chỉ bọn hát rong
là
dám tâu thẳng với nhà vua thôi”. Các vua nhà Thanh ở thế kỉ XVIII, ra lệnh
thu thập các thơ thời Đường và người ta đã gom được 30 cuốn gồm 48.900
bài thơ của 2.300 thi sĩ; ấy là trải qua non mười thế kỉ, đã mất mát đi nhiều
rồi đấy. Thư viện của nhà vua có 54.000 cuốn. Murdoch bảo: “Thời đó,
hiển nhiên là Trung Hoa đứng đầu các dân tộc văn minh trên thế giới. Đế
quốc ấy hùng cường nhất, văn minh nhất, thích sự tiến bộ nhất và được cai
trị một cách tốt nhất thế giới. Chưa bao giờ nhân loại được thấy một nước
khai hoá, phong tục đẹp đẽ như vậy”
.
Ông vua có tiếng nhất thời đó là Đường Minh Hoàng, giữ ngôi khoảng bốn
chục năm (713-756), trừ vài lúc gián đoạn. Con người đó đầy mâu thuẫn
như chúng ta, làm thơ mà lại chinh phục các nước xa, bắt Thổ Nhĩ Kì, Ba
Tư, Turkestan phải nộp cống; ông bãi bỏ tử hình, cải cách toà án và khám
đường, đánh thuế thật nặng, che chở thi sị, nghệ sĩ, học giả, mở một nhạc
phủ trong Lệ viên (vườn lê). Hồi mới lên ngôi, ông sống khắc khổ, dẹp các
xưởng tơ lụa, cấm cung nữ bận gấm vóc, đeo vàng ngọc. Về cuối đời, ông
sống như hạng người hưởng lạc, yêu nghệ thuật và các thứ xa hoa lộng lẫy,
sau cùng ông hi sinh ngai vàng vì nụ cười của Dương Quí Phi.
Khi gặp nàng, thì ông đã lục tuần mà nàng mới hai mươi bảy tuổi; trước đó,
nàng đã làm tì thiếp trong mười năm của người con trai thứ mười tám của
ông [Thọ vương tên Mạo]. Nàng mập, bụng phệ, quấn tóc mượn, nhưng
ông yêu nàng vì nàng bướng bỉnh, tính tình thất thường, chuyên đoán và
hỗn láo. Nàng cho ông cái vinh dự được yêu nàng, giới thiệu họ hàng nội
