[trước thế chiến thứ nhì], các nhà Nho
vẫn coi những tiểu thuyết hay
nhất của Trung Hoa là thứ để cho đại chúng tiêu khiến, không đáng ghi vô
văn học sử. Đa số những người ít học không để ý tới sự phân biệt ấy, không
do dự gì cả, đọc thơ Bạch Cư Dị, Lí Bạch, rồi đọc qua các tiểu thuyết
khuyết danh tràng giang (viết bằng bạch thoại cũng như các vở tuồng) chép
những biến cố bi thảm trong lịch sử của họ. Vì đa số tiểu thuyết nổi danh
Trung Hoa là lịch sử tiểu thuyết, rất ít cuốn thuộc loại tả chân hoặc phân
tích tâm lí, phân tích xã hội như bộ Anh em nhà Karamazov, Núi thần
Chiến tranh và Hoà bình, Những kẻ khốn khổ
của phương Tây. Một
trong những tiểu thuyết cổ nhất là Thuỷ hử của một nhóm văn sĩ thế kỉ XIV;
một trong những tiểu thuyết dài nhất là Hồng lâu mộng gồm hai mươi bốn
quyển, viết vào khoảng 1650; một trong những bộ hay nhất là Liêu trai chí
dị, văn vừa đẹp, nhã vừa gọn; nổi danh nhất là bộ Tam Quốc Chí gồm 1.200
trang trong đó tác giả, La Quán Trung, chép mà tô điểm thêm những chiến
tranh, những mưu mô xảy ra sau khi nhà Hán sụp đổ. Những truyện tràng
giang đó đại khái cũng như các truyện tả phong tục bọn bịp bợm ở thế kỉ
XVIII phương Tây, theo lời người ta nói, thì nhiều khi có lối tả tính tình hài
hước như trong Tom Jones với lối kể cruyện linh động, hấp dẫn trong Gil
Blas
. Những người già nhàn rỗi nên đọc những truyện Tàu đó.
*
Loại văn học được trọng nhất ở Trung Hoa mà cũng được dân chúng thích
nhất là văn chép sử. Không một dân tộc nào có nhiều sử gia và chép những
bộ sử nhiều chi tiết như vậy như dân tộc ấy. Ngay từ thời Thượng cổ, mỗi
triều đình cũng đã có những viên thái sử chép lại sự nghiệp vĩ đại của nhà
vua, cùng những điều dị thường tai nghe mắt thấy; nghề chép sử đó tới cuối
đời Thanh vẫn còn, do đó Trung Hoa có một kho tài liệu lịch sử vĩ đại vô
song trên thế giới; tài liệu nào cũng rất dài và thường đọc rất chán. Bộ Nhị
thập tứ sử của các quan thư cục xuất bản năm 1747 gồm 219 cuốn dày, lớn.
Từ cuốn Thư kinh Khổng tử đã san định kĩ lưỡng, bộ Tả truyện [Tả Khâu
Minh] viết khoảng một trăm năm sau để chú giải và làm cho tác phẩm của
