Vương An Thạch (1021-1086) là một trong rất nhiều nhân vật kì khôi đóng
một vai trò quan trọng trong lịch sử Trung Quốc. Rất tiếc rằng vì xa cách
trong không gian lẫn trong thời gian, lại thêm dĩ vãng của Trung Hoa cũng
khác xa với hoàn cảnh hiện tại của họ, cho nên xét các nhân vật Trung Hoa,
dù tính tình, tư tưởng trái ngược hẳn nhau, chúng ta cũng vẫn thấy bề ngoài
họ một loạt như nhau. Nhưng ngay các kẻ thù của Vương An Thạch –họ
đông lắm – cũng phải nhận rằng Vương thật khác người, để hết tâm trí vào
việc nước, cần mẫn, kiên nhẫn lo cải thiện đời sống của dân, không còn thì
giờ nghĩ tới bản thân, tới ẩm thực, y phục nữa, học đã rộng, văn lại hay vào
bậc nhất đương thời, chống với kẻ giàu có, quyền quí thủ cựu một cách can
đảm lạ lùng. Do một sự ngẫu hợp kì dị, trong lịch sử Trung Hoa chỉ có mỗi
một người hơi giống ông mà người này lại cùng một họ với ông: Vương
Mãng. Từ cuộc thí nghiệm chủ nghĩa xã hội trước của Vương Mãng, tới
cuộc thí nghiệm này của Vương An Thạch, dòng lịch sử đục ngầu của
Trung Quốc đã chảy được ngàn năm rồi.
Khi được vua [Thần Tôn] giao quyền tể tướng cho, Vương An Thạch tuyên
bố rằng chính quyền phải chịu trách nhiệm về sự an lạc của mọi người dân.
Ông bảo: “Quốc gia phải hoàn toàn điều khiển thương mại, kĩ nghệ và canh
nông để giúp đỡ người lao động, đừng để họ bị bọn giàu có tiêu diệt”. Ông
đưa ngay ra chế độ miễn dịch [những kẻ phải sưu dịch được nộp tiền thay].
Từ thời nào tới giờ, triều đình vẫn bắt dân phải làm xâu, có khi giữa mùa
gieo hoặc mùa gặt, nông dân cũng phải bỏ cả công việc đồng áng của họ.
Mặc dầu miễn dịch, mà Vương An Thạch vẫn thực hiện được nhiều công
việc trị thuỷ (ngăn lụt) lớn lao [nhờ tiền “trợ dịch” triều đình thâu rồi thuê
người làm].
Ông lại cứu nông dân khỏi cái nạn cho vay nặng lãi, bằng cách cho các tiểu
điền chủ vay, lãi rất nhẹ so với thời đó
. Ông phân phát lúa giống cho
những người không có công ăn việc làm, giúp họ canh tác, chỉ buộc họ một
điều kiện là khi gặt lúa thì trả lại cho triều đình. Có những cơ quan thành
lập ở mỗi châu, quận định tiền công và giá cả các nhu yếu phẩm. Thương
