cuốn sách in cổ nhất hiện nay chúng ta được biết, tức cuốn Kinh Kim
Cương, nó là một cuộn giấy, trang cuối có mấy hàng này: “Wang Chieh [?]
in ngày… (tức ngày 11.5.868 dl) để phát không vì nhớ đến công ơn cha
mẹ”. Trong đám viết tay này còn thấy ba cuốn sách in nữa. Một cuốn có
đặc điểm rất mới mẻ này: các tờ giấy không cuốn lại như Kinh Kim Cương
mà gấp lại thành sách nhỏ như sách ngày nay. Cũng như châu Âu cuối thời
Trung cổ và gần đây ở các dân tộc sơ khai, chính tôn giáo đã cổ xuý cho
nghề in mạnh hơn hết, vì tu sĩ nào cũng muốn truyền bá đạo của mình bằng
ấn phẩm và hăng hái muốn cho mọi người có được những lá bùa, những
kinh kệ in trên giấy. Các quân bài có lẽ cũng cổ như các ấn phẩm tôn giáo
đó, xuất hiện ở Trung Hoa năm 969 - sớm hơn nữa, chưa biết chừng – rồi
từ Trung Hoa truyền vào châu Âu cuối thế kỉ XIV.
Những cuốn đầu tiên ấy in bằng mộc bản. Chúng ta biết được điều đó do
một bức thư một người Trung Hoa viết vào khoảng 870: “Một hôm ở Tứ
Xuyên, tôi thấy trong một tiệm nọ một cuốn kinh [chắc là kinh của Khổng
giáo] in trên một bản gỗ”. Hình như lúc đó, nghệ thuật in đã phát triển khá
rồi, thực lạ lùng, sự phát triển ấy xảy ra trước hết ở các tỉnh miền tây như
Tứ Xuyên, Tân Cương
tức những tỉnh được các vị tăng Ấn Độ tới khai
hoá và trong một thời gian có một nền văn hóa độc lập với văn hóa tại các
kinh đô ở phía Đông. Thuật in đó truyền qua miền Đông từ đầu thế kỉ thứ X
khi một tể tướng tên là Feng Tao thuyết phục nhà vua bỏ tiền ra in các kinh
của Trung Hoa. Phải hai chục năm mới xong công việc đó gồm một trăm ba
mươi quyển kinh có cả lời chú giải
. Nhờ vậy mà đời Tống kinh được
truyền bá rộng rãi hơn, tri thức được phục sinh và đạo Khổng được vững
vàng hơn.
Một ứng dụng đầu tiên nữa của thuật in là giấy bạc. Công việc in giấy bạc
bắt đầu ở Tứ Xuyên, thế kỉ thứ X, rồi triều vua nào cũng ham phát hành
giấy bạc, tới nỗi chưa đầy một thế kỉ, có sự lạm phát. Năm 1294, Ba Tư lại
bắt chước cách đó mà hoá ra giàu có; năm 1297, Marco Polo ngạc nhiên
rằng sao người Trung Hoa lại trọng những mảnh giấy lộn ấy. Mãi đến năm
