LỊCH SỬ VĂN MINH TRUNG HOA - Trang 169

tâm hồn người Trung Hoa, bây giờ ảnh hưởng tới các triết gia. Nhiều nhà
cũng tập thói quen tham thiền; có nhà còn trách Khổng tử là đã bỏ phần
siêu hình học, cho lối giải quyết vấn đề nhân sinh và vấn đề tinh thần của
đạo Khổng có vẻ hời hợt, tàn nhẫn quá. Phép nội tỉnh được coi một phương
pháp khám phá vũ trụ, và nhận thức luận (épistémologie) xuất hiện ở Trung
Hoa. Nhiều ông vua theo đạo Phật hay đạo Lão để được lòng dân hoặc để
điều khiển dân, và có lúc người ta đã tưởng đạo Khổng hết ảnh hưởng rồi.

Chu Hi đã cứu vãn tình thế ấy. Shankara ở Ấn Độ, thế kỉ thứ VIII đã gom
những ý đôi khi thâm thuý nhưng tản mạn trong các Upanishad [phần
thuyết pháp trong các kinh Veda] cho có hệ thống mà thành lập một triết
thuyết mới lưu hành nhất đương thời, triết thuyết Vedanta; Thánh Thomas
d’Aquin ở châu Âu, thế kỉ XIII, dung hoà triết lí Aristote và tư tưởng của
thánh Paul, mà làm cho triết lí kinh viện thắng thế một thời; Chu Hi ở
Trung Hoa, thế kỉ XII, cũng vậy, gom các châm ngôn mập mờ của Khổng
tử để dựng một triết thuyết chặt chẽ vững vàng, tới nỗi các học giả đương
thời phải phục và nhờ vậy, Khổng giáo lại chiếm được ưu thế trong sinh
hoạt chính trị cùng tinh thần của dân tộc Trung Hoa.

Thời đó các triết gia tranh luận nhau nhiều nhất về Chu Hi và các địch thủ
của ông, cách giải thích một đoạn trong sách Đại học. Khổng tử muốn nói
gì khi ông bảo muốn trị nước thì trước hết phải tề nhà mình, muốn tề nhà
mình thì trước hết phải sửa thân mình, muốn sửa thân mình thì trước hết
phải chính cái tâm của mình, muốn chính cái tâm thì trước hết phải làm cho
tinh thành cái ý, muốn làm cho tinh thành cái ý thì trước hết phải có tri thức
xác đáng, tri thức xác đáng ở chỗ xét kĩ mọi vật (trí tri tại cách vật).

Chu Hi bảo ý nghĩa đoạn đó không có gì tối tăm về triết lí, luân lí và đạo trị
nước. Ông chấp nhận hoàn toàn mà không hề phản kháng khuynh hướng
thực nghiệm (hay chứng nghiệm) của Khổng tử; và mặc dầu ông cho vấn
đề bản thể (ontologie) một địa vị quan trọng tới nỗi Khổng tử nếu biết
được, tất phải ngạc nhiên, nhưng rốt cuộc học thuyết của ông vừa vô thần