vừa kích thần, điểm đó chắc Khổng tử lấy làm thích. Kinh Dịch từ trước
vẫn thống ngự môn siêu hình học Trung Hoa, Chu Hi cũng nhận như kinh
đó rằng có một sự tương phản rõ rệt, trong sự thực: dương và âm; nhưng
đôi khi người ta thấy hai cái đó hoà hợp với nhau và luôn luôn tác động lên
ngũ hành: kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ để tạo ra vạn vật; cũng vậy, lí và khí –
luật trời và vật chất – hợp tác với nhau để điều khiển vũ trụ, tạo cho vũ trụ
hình thức của nó. Nhưng trên tất cả, là thái cực, cái tuyệt đối, lí của các lí,
cơ cấu của vũ trụ. Chu Hi cho cái thái cực đó là thiên (trời) trong đạo
Khổng chính thống, Thượng Đế chỉ là một luật diễn tiến hợp lí, không có
nhân tính, không có hình thể. Đạo trời chỉ là lí.
Chu Hi bảo thiên đạo đó cũng là nhân đạo (đạo của người), cũng là đạo trị
dân. Đạo đức chỉ là sự hoà hợp với thiên đạo và biết áp dụng đạo luân lí
vào việc trị nước tức là khéo trị nước. Thiên nhiên vốn thiện thì bản tính
con người cũng thiện, theo luật thiên nhiên tức là minh triết. Ông Choi Mao
Shu [?] không nhổ cỏ ở cửa sổ “vì cho rằng sự sinh trưởng của cỏ cũng
chính đáng [hợp lẽ trời] như sự sinh trưởng của ông ta”. Vậy thì gần như có
thể kết luận rằng bản năng của loài người cũng vốn thiện nữa, có thể vui vẻ
làm theo bản năng được; nhưng Chu Hi lại bảo chúng thuộc về cái khí (vật
chất), phải bắt chúng theo cái lí mới được. Muốn vừa làm một luân lí gia
vừa làm một luận lí gia, khó thực!
Triết thuyết của Chu Hi, có những điểm mâu thuẫn, nhưng người cầm đầu
phe chống đối ông, tính tình rất dễ thương và hơi đặc biệt: Vương Dương
Minh, không quan tâm tới những mâu thuẫn ấy. Vương vừa là một ông
thánh, vừa là một triết gia; ông quen lối thiền định của Phật giáo đại thừa.
Ông cho rằng sự lầm lẫn của Chu Hi không phải là về luân lí mà về phương
pháp; theo ông sự tìm hiểu vạn vật không nên bắt đầu từ sự tìm hiểu ngoại
vật
mà phải bắt đầu từ cái vũ trụ vô cùng sâu kín của cái “ngã”, như
người Ấn Độ đã chỉ. Tất cả sự hiểu biết cóp nhặt được trên thế giới từ thời
khai thiên lập địa, cũng không thể giảng được một cây trúc hoặc một hạt
