gia đem ra xây cất những ngôi đền
lớn mà gần đây người ta khai quật
được ở Tân Cương
. Tại các miền khác ngày nay còn vài đền Phật khá
lớn nhưng không thể so sánh với kiến trúc tôn giáo ở Ấn Độ được. Cảnh
chung quanh thường đẹp; muốn lên đền phải theo một đường dốc đắp lài
lài, có những cổng trang hoàng gọi là p’ai lu có lẽ bắt chước các “hàng rào”
chung quanh các tháp Ấn Độ; đôi khi cửa có những tượng ông ác, mặt mày
ghê tởm, để ngăn các quỉ sứ vô. Một ngôi đền đẹp nhất của Trung Hoa là
đền Phật ngủ gần Di Hoà viên ở Bắc Kinh, Fergusson khen là “công trình
kiến trúc đẹp nhất của Trung Hoa”.
Chùa chiền
thường làm cho các thành phố Trung Hoa có một vẻ đặc
biệt vì tính cách Đông Á của chúng. Những kiến trúc thanh nhã ấy, cũng
như đạo Phật, chấp nhận tất cả các tín ngưỡng, kể cả Đạo giáo; trong chùa
người ta chẳng những làm các lễ tôn giáo mà còn theo cả những thuật
phong thuỷ [xưa gọi là địa lí]. Có một số thị trấn dựng chùa để Phật phù hộ
mà tránh được thiên tai, thịnh vượng lên, và ma quỉ phải tránh xa. Thường
là những tháp hình bát giác xây bằng gạch trên nền đá, và gồm năm, bảy,
chín hay mười ba tầng, chính những con số ấy cũng có một năng lực huyền
nhiệm rồi. Chùa cổ nhất còn đứng vững là chùa Sung Yueh Ssu cất năm
523 trên ngọn núi Sung Shan [Tung Sơn?]
ở Hà Nam; một trong
những ngôi chùa đẹp nhất là chùa trong Di Hoà viên ở Bắc Kinh; rực rỡ
nhất là chùa ngọc ở Bắc Kinh và “chùa nậm rượu” [?] ở Wu-tai shan
nổi danh nhất là tháp bằng sứ ở Nam Kinh. Tháp này cất từ 1412 đến 1431,
mặt trước bằng gạch gắn đầy những mảnh sứ, năm 1854 nó bị phá huỷ
trong cuộc nổi loạn Thái Bình thiên quốc.
Những ngôi đền đẹp nhất của Trung Hoa là những đền thờ Khổng tử ở Bắc
Kinh. Khổng miếu có một p’ai lu giữ cửa, chạm đục rất khéo, nhưng chính
ngôi miếu thì có những nét nghiêm trang, hợp với triết lí hơn là nghệ thuật.
Dựng từ thế kỉ XIII, nó được phá đi cất lại rồi trùng tu nhiều lần rồi. Trong
một cái khám để ngỏ, bài vị của vị “chí thánh” đặt trên một cái giá; điện
chính để thờ đức “vạn thế sư biểu”. Gần bức thành Hung Nô ở ven phía
