thương đoàn đi qua Turkestan, chở hàng tới Ấn Độ, Ba Tư, Mésopotamie,
tới cả La Mã nữa. Lụa, trà, đồ sứ, giấy, đào, hạnh, thuốc súng, quân bài, đó
là những thứ họ xuất cảng nhiều nhất; ngược lại, họ mua về lá alfalfa [một
thứ cỏ cao độ một thước ở Algérie để làm giấy, đánh thừng, làm nệm…],
thuỷ tinh, đậu phụng, thuốc lá và thuốc phiện.
Sự buôn bán được dễ dàng nhờ từ thời cổ đã có một tổ chức tín dụng và
đúc tiền. Thương nhân thường cho vay lẫn nhau, lãi rất cao, trung bình là
36% một năm, mà thời xưa ở Hi Lạp và La Mã thì cũng vậy, vì họ phải
chịu nhiều sự rủi ro. Chỉ khi nào cần tiền người ta mới vui vẻ, tử tế với họ;
một tục ngữ cổ Trung Hoa bảo: “bọn ăn cắp mở ngân hàng”. Thứ tiền cổ
nhất là vỏ sò, dao, lụa; thứ tiền đầu tiên bằng kim loại xuất hiện trước thế kỉ
V trước T.L. Nhà Tần tuyên bố dùng vàng làm bản vị, nhưng rồi triều đình
lại đúc tiền bằng hợp kim đồng với thiếc, thành thử tiền vàng biến lần lần
trên thị trường
. Khi Hán Vũ Đế tung ra thứ tiền bằng hợp kim bạc với
thiếc, bị bọn làm bạc giả lủng đoạn mà thất bại, người ta dùng những miếng
da dài 30 phân để thay tiền, những miếng đó là thuỷ tổ của giấy bạc sau
này. Vào khoảng 807, trong nước thiếu đồng – cũng như ngày nay chúng ta
thiếu vàng – vì số hàng hoá tăng lên hoài, vua Hiến Tôn [nhà Đường] buộc
dân có bao nhiêu đồng phải nộp hết vô kho của nhà nước, rồi nhà nước cấp
cho một thứ biên lai, gọi là “phi tiền” [tiền bay], hình như dân Trung Hoa
chấp nhận thứ tiền bay đó với một tinh thần “triết nhân”. Sau chế độ ấy bị
bãi bỏ vì không cần tới nữa, nhưng sự phát minh ra thuật in bản gỗ gợi ý
cho chính phủ dùng cách in này để làm ra tiền, và khoảng 935 tỉnh bán tự
trị Tứ Xuyên, rồi năm 970, triều đình ở Trường An bắt đầu phát hành giấy
bạc. Đời Tống, người ta lạm phát giấy bạc, khiến nhiều người bị phá sản.
Marco Polo bảo: “Sở giấy bạc của triều đình ở trong thị trấn Cambaluc
(Bắc Kinh) và coi cách sở đó hoạt động, người ta có thể đoán mà không
lầm mấy rằng họ biết thuật luyện kim (alchimie) vì họ cũng dùng những
cách ấy để làm ra được bạc”, và ông ta tả cách người Trung Hoa dùng vỏ
cây dâu tầm ăn để làm thành những miếng giấy mà dân chúng chịu dùng
thay tiền vàng, khiến cho đồng bào Venise của ông không tin, khinh ông là
