chế tạo đồ sứ nữa. Họ chiếm được Nam Kinh, ở đó mười hai năm (1853-
1865) rồi tiến lên Bắc Kinh trong khi thủ lãnh của họ sống yên ổn ở phía
sau trong cảnh xa hoa; rồi vì thiếu một nhà cầm quân có tài họ đại bại, tan
rã, tản mát, chìm lần trong biển quần chúng Trung Hoa.
Giữa thời giặc Thái Bình phải chịu một chiến tranh nha phiến lần thứ nhì
nữa (1856-1860). Anh được Pháp và Mĩ ủng hộ, buộc Thanh đình phải
nhận sự buôn bán thuốc phiện là hợp pháp (vì sau chiến tranh nha phiến lần
thứ nhất, lệnh cấm buôn bán vẫn không bãi bỏ, và họ vẫn bán lén), phải mở
thêm nhiều thương khẩu nữa, phải tiếp các sứ thần ngoại quốc một cách
long trọng tại triều đình. Thanh đình từ chối, Anh, Pháp chiếm Quảng Châu
bắt phó vương [?] Quảng Đông [tên là Diệp Danh Thám] đem giam ở
[Calcuta] Ấn Độ, rồi chiếm các đồn ở Thiên Tân, tiến về phía Bắc Kinh,
phá Di Hoà Viên để trả thù vụ Thanh đình ngược đãi các đại diện của liên
quân. Họ buộc Thanh đình phải mở thêm mười thương khẩu nữa, mở
Dương Tử giang cho người Âu đi lại buôn bán; đòi các nhà ngoại giao Âu
và Mĩ được đãi ngộ ngang hàng với người Trung Hoa, các nhà truyền giáo
và thương nhân của họ được đi khắp nơi trong đế quốc; đồng thời, các nhà
truyền giáo không bị xử theo pháp luật Trung Hoa, người Âu càng ngày
càng khỏi bị luật lệ Trung Hoa chi phối
, sau cùng Thanh đình phải
nhường cho Anh một dãi đất trước mặt Hương Cảng, phải bãi lệnh cấm
nhập cảng thuốc phiện, và trả một số tiền bồi thường nặng nữa. Đó là cái
giá mà người Trung Hoa phải trả để học được những bài học chính trị của
phương Tây.
Thấy thắng được Trung Hoa một cách dễ dàng quá, các quốc gia châu Âu
nghĩ ngay tới việc tam phân ngũ liệt con mồi ấy. Nga chiếm những miền ở
phía Bắc Hắc Long Giang và ở phía đông sông Ô-tô-ly (Oussouri) (1858);
người Pháp chiếm Nam kỳ (1860); năm 1894 người Nhật thình lình tấn
công nước láng giềng mà họ đã mang ơn vì họ văn minh là nhờ Trung Hoa,
trong một năm đánh tan Trung Hoa, cướp giật Triều Tiên của Trung Hoa,
lại còn buộc Thanh đình phải bồi thường 170 triệu Mĩ kim
vì “làm
