đáng ngờ vì chính châu Âu đã gậm nhấm Trung Hoa trong một nửa thế kỉ;
và họ đợi một cơ hội khác để ra tay. Cơ hội này tới khi kinh tế Âu Mĩ suy
sụp vì kĩ nghệ phát triển mạnh quá, sản phẩm không tiêu thụ hết trong
nước, phải tuỳ thuộc thị trường ngoại quốc. Lúc đó Nhật chiếm ngay Mãn
Châu, đưa vua cuối cùng của Trung Hoa là Phổ Nghi lên làm Tổng thống,
rồi hoàng đế Mãn Châu, để dùng chính trị, võ bị và kinh tế mà khai thác
các tài nguyên thiên nhiên của Mãn Châu, cả sức lao động cùng khả năng
tiêu thụ của dân Mãn Châu nữa. Châu Âu bóc lột thế giới đã no nê rồi, đề
nghị “ngưng” cướp bóc, liên kết với Mĩ, phản đối hành động đó của Nhật
một cách yếu ớt, mà trong lòng thì sẵn sàng chấp nhận một khi sự đã rồi.
Trung Quốc sau đó phải chịu quốc sỉ cuối cùng ở Thượng Hải. Lo ngại vì
phong trào tẩy chay hàng hoá bành trướng ở Trung Hoa, Nhật đem những
quân đội vô địch đổ bộ lên Thượng Hải, thương khẩu giàu nhất của Trung
Hoa, chiếm Chapei và buộc chính phủ Trung Hoa phải diệt các tổ chức tẩy
chay hàng Nhật. Trung Hoa chống cự anh dũng, và một đạo quân từ Quảng
Châu lên, mặc dầu thiếu tướng giỏi chỉ huy, thiếu quân nhu, binh lương,
ngăn chặn được quân Nhật hai tháng
. Chính phủ Nam Kinh tìm cách
thoả hiệp; Nhật rút ra khỏi Thượng Hải, và Trung Hoa vừa băng bó vết
thương, vừa đặt cơ sở cho một nền văn minh mới, mạnh mẽ hơn, để có thể
ít nhất là tự vệ được trong một thế giới đầy thú rừng .
