cụ; thợ in: 68 quan. Thợ in ăn lương cao nhất vì họ có tổ chức chặt chẽ hơn
và cũng vì khó kiếm được người thay họ. Các nghiệp đoàn đầu tiên được
thành lập năm 1919; từ đó phát triển nhanh chóng và sứ mạnh tăng lên tới
nỗi, thời Borodine
, thợ thuyền đã tính nắm chính quyền; nhưng sau khi
tuyệt giao với Nga, Tưởng Giới Thạch đàn áp họ tàn nhẫn. Ngày nay có
những luật nghiêm khắc cấm đoán, nhưng nghiệp đoàn vẫn tăng lên, vì thợ
thuyền không còn cách nào khác để chống một chế độ kĩ nghệ đặt ra hết qui
chế nọ đến qui chế kia mà không áp dụng nổi. Ở các thị trấn, thợ thuyền
làm việc mười hai giờ mỗi ngày mà lương chỉ vừa đủ sống, nếu thất nghiệp
thì chết đói; tình cảnh họ còn khốn khổ hơn nông dân hồi xưa nhiều, vì
nông dân khỏi phải thấy đời sống xa hoa của người khác và coi thân phận
mình là bình thường, từ thời nào tới giờ vẫn vậy.
Có lẽ rằng vài tệ hại trong xã hội ấy có thể tránh được nếu sự chuyển biến
về chính trị không mạnh quá, mau quá. Giới quí phái làm quan, mặc dầu
mất nhiều uy quyền rồi, bị khinh vì tham nhũng, vẫn có thể kìm chế những
lực lượng kĩ nghệ cho tới khi chúng có thể thích nghi với phong tục Trung
Hoa mà không gây rối, không gây ra cảnh nô lệ; cứ tuần tự phát triển thì kĩ
nghệ có thể đào tạo một giai cấp mới ôn hoà lên cầm quyền mà không đổ
máu, như các nhà công nghệ Anh thời trước đã lần lần thay thế giới quí tộc
điền chủ cũ. Nhưng ở Trung Hoa, chính quyền mới thiếu cả quân đội, tiền
bạc lẫn nhà lãnh đạo có kinh nghiệm. Quốc Dân Đảng thành lập để giải
phóng quốc gia, phải cố gắng tồn tại mặc dầu bị bọn tư bản Trung Hoa và
ngoại quốc tìm cách chế ngự; được hoài thai theo những qui tắc dân chủ,
được làm tẩy lễ bằng máu cộng sản, Quốc Dân Đảng bị bọn chủ ngân hàng
ở Thượng Hải chi phối, bỏ dân chủ để dùng chính sách độc tài, tìm mọi
cách tiêu diệt các nghiệp đoàn
. Vì đảng đứng vững được nhờ quân đội,
quân đội lại phải tựa vào tiền bạc, mà muốn có tiền thì phải vay; quân đội
