tư cách thật cao, khiến chúng ta phải phục… Giới trí thức Trung Hoa thật
là cực kì nhã nhặn, lễ độ!... Không còn nghi ngờ gì nữa, họ hơn hết thảy
các dân tộc khác về hình thức, lễ nghi… Người Trung Hoa có lẽ là người
thâm trầm nhất
Người Trung Hoa không muốn từ chối những lời khen tặng ấy và cho tới
đầu thế kỉ hiện tại họ vẫn đồng thanh gọi người Âu Mỹ là dã man, chắc
hiện nay một số vẫn còn giữ ý kiến ấy. Tới năm 1860, trong các công văn,
người Trung Hoa vẫn còn dùng chữ “di” (mọi rợ) để trỏ ngoại nhân, và các
“Tây di” (rợ phương Tây) phải ghi rõ trong các hoà ước kí năm ấy rằng
Trung Hoa phải bỏ lối dịch “ngoại nhân” ra “di” đi
.
Như hầu hết các dân tộc khác, “người Trung Hoa tự cho mình là dân tộc
thuần phong mỹ tục nhất, văn minh nhất thế giới”. Có lẽ họ có lý, mặc dầu
tính cách lạc hậu của khoa học, cùng các thói tệ trong kĩ nghệ của họ, mặc
dầu các thị trấn của họ hôi hám, đồng ruộng đầy rác rưởi, mặc dầu lụt tàn
phá đất đai, gây những vụ đói kém, mặc dầu họ tàn ác, thản nhiên tới vô
tình, sống cực khổ, tin dị đoan, sanh sản nhiều, nội loạn lắm, đôi khi tàn sát
lẫn nhau, mà lại hèn nhát, nhục nhã. Vì người ngoại quốc chỉ thấy bề ngoài
đó thôi, biết đâu rằng phía sau là một trong những nền văn minh cổ nhất,
phong phú phất mà chúng ta được biết, là những truyền thống thi ca đã có
từ 1.700 năm trước T.L., những triết thuyết có tính cách vừa lí tưởng vừa
thực tế, thâm thuý mà lại dễ hiểu; là cái tài sản vô song trong nghệ thuật
hoạ và đồ gốm; cái ý thức toàn mĩ trong các tiểu nghệ thuật mà chỉ có
người Nhật mới sánh được, là một nền luân lí hiệu nghiệm nhất thế giới từ
trước tới nay, một tổ chức xã hội bền vững nhất kết hợp được một số dân
đông nhất chưa từng thấy trong lịch sử, một chính thể mà các triết gia cho
là lí tưởng, cho tới khi bị cách mạng lật đổ; một xã hội đã văn minh rồi khi
mà người Hy Lạp còn dã man, xã hội đó đã thấy thời thịnh rồi suy của
Babylonie, Assyrie, Ba Tư, Judée, Athène và Rome, Venice và Y Pha Nho,
và chưa biết chừng nó sẽ còn tồn tại khi mà cái bán đảo nhỏ mà chúng ta
gọi là châu Âu kia trở về trạng thái dã man, ngu độn, tối tăm. Vậy đâu là bí
