phong làm Tướng quốc. Quản Trọng thay đổi cách chế tạo khí giới và dụng
cụ, không dùng đồng đỏ mà dùng sắt
rồi ban lệnh chỉ quốc gia mới
được khai thác các mỏ sắt và làm muối [Tề ở giáp biển, nên có muối], nhờ
vậy mà nước Tề mạnh lên. Ông ta lại đánh thuế cá, muối, tiền bạc, “để có
tiền giúp người nghèo và thưởng những người có tài, có công”. Trong thời
gian cầm quyền khá dài của ông, Tề thành một nước thịnh trị, tiền tệ vững
vàng, văn hóa phát triển. Khổng tử ít khi khen các chính trị gia
, mà
phải khen Quản Trọng: “Cho đến nay dân chúng còn được hưởng ân đức
của ông ấy. Không có Quản Trọng thì chúng ta phải gióc tóc và cài áo bên
tả [như người mọi rợ rồi]
Chính triều đình các nước đó đặt ra những thói lễ độ phong nhã đặc biệt
của hạng trí thức Trung Hoa, lần lần thành một thứ điển chương, về tục lệ,
lễ nghi, danh dự rất nghiêm nhặt có thể thay thế được tôn giáo trong giới
thượng lưu. Đồng thời họ lại lập cơ sở cho luật pháp và từ đó tục lệ trong
dân chúng và luật lệ của triều đình bắt đầu xung đột nhau.
Nước Trịnh và nước Tần (535 và 512 tr. T.L) ban bố những bộ luật [thời đó
gọi là hình thư] làm cho dân chúng bất bình, trù rằng quỉ thần sẽ trừng trị
chính sách tàn bạo đó; và sự thực kinh đô nước Trịnh bị một hoả hoạn thiêu
huỷ gần hết. Những bộ luật ấy có lợi cho bọn quí tộc, không bắt họ phải
chịu hình phạt, nếu họ biết tự xử lấy; chẳng hạn nếu họ giết người thì họ có
quyền được tự sát
, đại khái cũng như hạng Samourai (quí phái) của
Nhật Bản sau này. Nhưng dân chúng bảo mình cũng có thể tự xử được, và
ước ao được một vị bênh vực cho họ, để họ khỏi chịu sự bất công ấy. Sau
cùng người ta tìm ra giải pháp dung hoà, chỉ áp dụng luật pháp trong những
việc quan trọng, liên quan tới quốc gia, còn trong những việc nhỏ giữa cá
nhân với nhau thì cứ theo tục lệ.
Quốc gia được tổ chức lần lần và người ta cũng lần lần tìm ra được những
thể thức cho nó mà ghi lại trong bộ Chu Lễ, tương truyền là của Chu Công,
chú và phụ chính của Thành Vương, ông vua thứ nhì đời Chu. Bộ ấy thấm
