có lần [ở Tề] nghe nhạc [thiều] thích quá, suốt ba tháng không ăn thịt [Luận
ngữ - Thuật nhi -13]. Nietzche cho rằng triết gia không nên có vợ; Khổng
tử mới đầu không nghĩ vậy, cho nên mười chín tuổi lập gia đình, nhưng hai
mươi ba tuổi li dị, và hình như sau đó không tục huyền.
Ông bắt đầu dạy học hồi hai mươi hai tuổi, dùng ngay nhà ông làm trường
học, cha mẹ học trò muốn tặng lễ vật ít nhiều gì cũng được. Ông dạy về ba
môn chính: sử, thơ và những qui tắc về chính sách (?)
. Ông thường
bảo: “Tư cách người ta phát ra nhờ “thi”, ý chí vững vàng nhờ “lễ”, đức
hạnh thành tựu được nhờ “nhạc”. Cũng như Socrate, ông dạy bằng lời chứ
không bằng sách và chúng ta chỉ được biết học thuyết của ông nhờ môn đệ
của ông chép lại. Ông nêu một gương quí cho các triết gia – nhưng ít người
theo được – là không bao giờ chỉ trích các nhà tư tưởng khác, không mất thì
giờ vào việc tranh biện
. Ông không dạy môn lí luận, nhưng ông mài
giũa trí tuệ của môn sinh bằng cách ôn tồn chỉ cho họ sự suy luận lầm lẫn ở
đâu và luôn luôn phải có tinh thần mẫn nhuệ. “Người nào chẳng tự hỏi:
mình phải làm [cái này] ra sao? Mình phải làm [cái đó] ra sao? thì ta cũng
chẳng có cách nào chỉ bảo cho được [Luận ngữ - Vệ Linh Công – 51]. Kẻ
nào không hăng hái muốn hiểu thì ta không thể giúp họ hiểu được, kẻ nào
không dám tỏ ý kiến thì ta không thể giúp cho phát biểu ý kiến được. Ta
vén cho một góc mà chẳng chịu tìm ba góc kia thì ta không giảng thêm cho
nữa” [Luận ngữ - Thuật nhi – 8]. Ông tin chắc rằng chỉ bậc đại ngu thì học
mới không ích lợi gì, còn những người khác học thì thế nào trí tuệ và tư
cách cũng được cải thiện. “Không có người nào học ba năm mà không thấy
khá hơn”
Mới đầu ông có ít học trò, nhưng chẳng bao lâu người ta thấy ông đức cao,
học rộng, nên về cuối đời, ông có thể tự hào rằng có tới ba ngàn môn sinh
nhờ ông dạy dỗ mà thành tài, có địa vị rực rỡ trong xã hội. Một số môn sinh
– có thời được tới bảy chục
– sống với ông như các môn sinh Ấn Độ
sống với guru (tôn sư), quí mến ông lắm, ngăn cản ông khi ông muốn làm
cái gì có hại cho ông, và phản đối dữ dội khi có ai nói xấu ông. Mặc dầu rất
