nghiêm với môn sinh, ông cũng yêu vài người còn hơn con ông nữa; khi
một môn sinh, Nhan Hồi chết, ông khóc nức nở. Khi Lỗ Ai Công hỏi trong
số môn sinh của ông có ai hiếu học, ông đáp: “Có Nhan Hồi hiếu học. Anh
ấy không giận lây, có lầm lỡ thì không tái phạm. Chẳng may anh ấy chết
sớm, nay thì không còn ai nữa, tôi chưa nghe nói có ai hiếu học nữa” [Luận
ngữ - Ung dã – 2]. Lần khác Khổng tử bảo: “Anh Hồi không giúp cho ta
được gì cả [nghĩa là không giúp ta suy nghĩ, tìm hiểu thêm]. Vì
có điều gì ta giảng mà anh ấy không vui lòng [nghĩa là hiểu ngay, làm theo
ngay] [Luận ngữ - Tiên tiến – 3]. Kẻ nào làm biếng thì trốn ông vì ông
không khoan hồng với họ, có lần ông đánh một tên biếng nhác, mắng cho
tàn nhẫn rồi đuổi đi. “Kẻ nào cả ngày chỉ ăn no rồi ở không, chẳng dụng
tâm làm việc gì thì khó mà sửa đổi được lắm” [Luận ngữ - Dương Hoá –
21]. Một lần ông mắng Nguyên Nhưỡng, một người quen cũ: “Hồi nhỏ
không biết kính trọng bậc huynh trưởng, lớn lên chẳng làm được việc gì
đáng khen, già rồi mà không chết đi, như vậy sống chỉ là phá hại thôi”
[Luận ngữ - Hiến vấn – 46]. Được thấy ông đứng trong lớp đương dạy học
hoặc vừa đi ngoài đường vừa giảng cho môn đệ về thi, lễ, triết lí, chắc là
điều thú vị lắm. Các hoạ sĩ Trung Hoa vẽ ông lúc về già: đầu gần hoàn toàn
hói, nét mặt như đanh lại vì kinh nghiệm, nghiêm trang một cách đáng sợ,
chứ không để lộ một chút hài hước, âu yếm, hay tính đa cảm mẫn nhuệ, rất
nghệ sĩ của ông, mà chính những nét này làm cho ông rất gần với chúng ta,
mặc dầu đức độ ông hơn chúng ta nhiều quá. Một thầy dạy nhạc cho ông đã
tả ông như sau, khi ông mới tới tuổi trung niên:
Tôi đã thấy Trọng Ni có nhiều nét của một bậc hiền. Mắt trong như nước
sông, trán như trán rồng, khiến chúng ta nhớ tới vua Hoàng Đế. Tay dài,
lưng cong như lưng rùa, cao chín thước
sáu tấc. Ông thường khen các
tiên vương
. Ông theo cái đạo khiêm nhượng, lễ độ.Nhờ có kí tính phi
thường, ông cái gì cũng biết, nghe rồi là nhớ liền. Kiến thức của ông mênh
mông. Như vậy chẳng hiển nhiên là ông sẽ thành một bậc hiền sao
Theo truyền thuyết, ông có “bốn mươi chín tướng quí”. Một hôm ông gặp
