đáng; tri thức xác đáng ở chỗ xét kĩ mọi vật.
Mọi vật đã xét kĩ thì tri thức mới xác đáng; tri thức đã xác đáng thì sau cái
ý mới tinh thành; ý đã chính thì sau cái tâm mới chính; cái tâm đã tinh
thành thì sau cái thân mới được sửa; cái thân đã sửa thì sau nhà mới tề;
nhà đã tề thì sau nước mới trị; nước đã trị thì sau thiên hạ mới bình
.
Từ thiên tử cho đến thứ dân đều phải lấy sự sửa mình làm gốc; gốc loạn
mà ngọn trị là chưa hề có; cái gốc mình đáng hậu mà lại bạc, cái ngọn
mình đáng bạc mà lại hậu là điều chưa hề có
Đó là cái tinh tuý mà cũng là chìa khoá của triết lí Khổng tử. Dù chúng ta
không còn giữ được tất cả những lời giảng dạy khác của ông và các môn đệ
ông, thì chỉ mấy hàng ấy cũng cho ta được cái “cốt yếu của vấn đề” và
hướng dẫn ta trong trọn đời ta rồi. Khổng tử bảo thiên hạ loạn lạc vì các
nước không được khéo trị, mà nước không được khéo trị vì luật pháp dù
nhiều tới đâu cũng không thay thế được trật tự tự nhiên trong xã hội, trật tự
này đặt cơ sở trên gia đình; gia đình bê bối, không làm được nhiệm vụ duy
trì trật tự xã hội kể trên là vì người ta quên rằng nếu mình không sửa được
mình [tu thân], không thể tề gia được; họ không tu thân được vì lòng họ bất
chánh, không gột được hết những dục vọng hỗn độn trong tâm hồn; lòng họ
bất chánh vì tư tưởng của họ không ngay thẳng, không tuân theo sự thực
mà tìm cách giấu bản thể thực của họ; tư tưởng của họ không ngay thẳng vì
họ để cho dục vọng làm sai sự kiện do đó mà kết luận sai, chứ không chịu
phát triển kiến thức thật rộng bằng cách vô tư tìm hiểu bản thể thực của sự
vật. Vậy chúng ta cứ nên tìm hiểu sự vật một cách bất vị lợi thì tư tưởng sẽ
ngay thẳng; tư tưởng ngay thẳng rồi thì lòng không còn những dục vọng
hỗn độn nữa; lòng được gột như vậy rồi, cái ngã của chúng ta sẽ thấy qui
tắc tự nhiên của nó
, thân đã sửa rồi thì tự nhiên nhà được tề - không
do những lời giảng luân lí dài dòng hoặc những cách trừng trị nghiêm khắc,
tàn bạo, mà chỉ do mình im lặng làm gương cho người nhà; khi nhà được tề
bằng sự trí tri, thành ý và sự nêu gương, thì trật tự trong xã hội sẽ tự nhiên
được tăng cường rất mạnh mà nhà cầm quyền thành công trong việc trị
