Trong dân gian, từ trên xuống dưới, không ai không ghét Loan ; thế cho
nên ở phía nam, nhà Tây-Sơn đã có dịp đánh phá lấy Qui-nhân, ở phía Bắc
họ Trịnh vào lấy đất Phú-xuân.
BÀI 24 : NGUỒN GỐC TÂY-SƠN
Tổ bốn đời anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ dòng dõi
họ Hồ, ở huyện Nghi-xuân, tỉnh Nghệ-an.
Năm 1655, chúa Nguyễn (chúa Hiền) sai hai tướng Nguyễn hữu-Tiến
và Nguyễn hữu-Dật dẫn quân ra đánh Trịnh. Trịnh thua, Nguyễn chiếm được
7 huyện ở phía nam sông Lam-giang, tức sông Cả (huyện Kỳ-hoà, Thạch-hà,
Thiên-lộc, Nghi-xuân, La-sơn, Hương-sơn, Thanh-chương). Chúa Nguyễn
bắt một số dân của mấy huyện này di cư vào miền nam, để khai khẩn ruộng
nương. Thoạt tiên cho số dân ấy định cư ở Tây-sơn-nhật, thuộc huyện Quy-
ninh (nay là thôn An-khê, huyện Hoài-nhân, Qui-nhân). Tổ của anh em
Nguyễn Nhạc cũng ở trong đám dân di cư này. Vì theo Chúa Nguyễn, lại lấy
vợ họ Nguyễn, vả cũng muốn tránh sự nghi kỵ cho dễ hành động, mà 3 anh
em Nhạc, Lữ, Huệ đổi họ Hồ ra họ Nguyễn. Còn tên Tây-sơn mà có, là do
anh em Nhạc khởi nghĩa ở đất Tây-sơn.
Nguyễn Nhạc trước hết buôn súc vật với Mọi, sau được làm biện-lại
(chức thu thuế) ở Vân-đồn cho nên dân thường gọi là Biện Nhạc. Năm 1771
(Tân mão) Biện Nhạc tiêu hết số tiền thuế thu được, vì cờ bạc. Bị truy tố,
Nhạc trốn lên vùng Thượng-đảo (vùng Mán, sơn cước Qui-nhân).
Củ hợp những tên vong mạng, kẻ bất mãn, Nguyễn Nhạc lập đồn dựng
trại ; chẳng bao lâu, Nguyễn Nhạc trở thành tướng lục-lâm, xưng hùng với
rừng thẳm non cao. Rồi thường thường, Nguyễn Nhạc kéo bộ hạ đi lấy của
nhà giầu – những nhà giầu có tiếng bất nhân cay nghiệt – đem phân phát cho
kẻ nghèo. Hành động của Nguyễn Nhạc có tính cách nghĩa-hiệp, cho nên
dân chúng theo phò mỗi ngày mỗi đông.
Nhân gặp cơ hội Trương phúc-Loan lộng quyền, dân gian oán giận,
Nguyễn Nhạc khởi nghĩa, hô hào quần chúng ủng hộ trừ tên gian thần họ
