LỐI TƯ DUY CỦA NGƯỜI THÔNG MINH - Trang 105

ô tô và xe máy đều có bánh nhưng chúng khác nhau về số lượng bánh. Xe ô
tô và xe máy đều chở được hành khách nhưng chúng khác nhau về số lượng
chuyên chở. Vì những khác biệt này phụ thuộc vào cách mà kiến thức về
những khái niệm tương ứng thế nào (điều này các lý thuyết tâm lý gọi là
định tuyến), chúng được gọi là khác biệt có thể định tuyến.
Khi tìm kiếm điểm khác biệt giữa các cặp dị biệt như cà tím – hươu cao cổ,
trải nghiệm không giống với những gì xảy ra khi nghĩ về khác biệt của một
cặp tương đồng. Cảm nhận đầu tiên của bạn là cặp này rất khác biệt nhưng
những khác biệt thực sự dường như không dễ tìm ra. Cuối cùng, bạn có xu
hướng liệt kê những đặc tính của một vật thể mà vật thể kia không có đặc
tính đối ứng. Ví dụ, bạn có thể nói rằng bạn ăn cà tím và không ăn hươu
cao cổ. Hay, hươu cao cổ có cổ dài và cà tím thì không. Vì những khác biệt
này phản ánh rằng không có một sự định tuyến nào trong kiến thức của bạn
về hai khái niệm, nên chúng được gọi là khác biệt không thể định tuyến.
Mô hình về điểm chung và điểm khác biệt mà bạn có thể liệt kê cho những
cặp tương đồng và dị biệt tiết lộ vài điều rất thú vị về cách thức hoạt động
so sánh vận hành. Hệ thống nhận thức của chúng ta muốn chúng ta tập
trung vào những thông tin nhiều khả năng hữu ích cho việc suy nghĩ. Việc
biết những khác biệt giữa các sự vật tương đồng thường là hữu ích. Bạn
phân biệt giữa xe ô tô và xe máy dựa trên số lượng bánh xe. Bạn quyết định
liệu xe ô tô hay xe máy là một phương tiện di chuyển thích hợp dựa trên
những yếu tố như: số lượng hành khách chúng chuyên chở, tính an toàn
tương đối cũng như số lượng xăng tiêu thụ trên quãng đường. Do đó,
những khác biệt có thể định tuyến giữa các sự vật thường quan trọng.
Nếu tập trung vào loại khác biệt không thể định tuyến thì bạn sẽ bị chôn vùi
trong những khác biệt và hầu hết chúng sẽ không hữu ích cho hoạt động tư
duy về những tình huống mà các vật thể dị biệt xuất hiện. Nếu bạn thấy một
khu thương mại và một đèn giao thông đi cùng nhau thì có thể bạn cần nghĩ
về mối quan hệ giữa đèn giao thông và khu thương mại hơn là đến những
điểm khác biệt về mặt khái niệm giữa các sự vật này. Ở một khu thương
mại, bạn có thể nghĩ về lưu lượng giao thông mà không phải bận tâm đến
việc khu thương mại và đèn giao thông khác nhau ra sao. Quá trình so sánh