Cầu Thệ Thủy ngồi trơ cổ độ,
Quán thu phong đứng rũ tà huy.
Ngoài cái giá trị ghép chặt chẽ từng chữ một về phép tiểu đối và bình
đối trong câu thơ, chúng ta còn thấy ông tạo ra được một khung cảnh mang
nhiều sức sống. Một tĩnh vật như chiếc cầu thì tuy ngồi trơ đấy song không
phải là không có sinh khí. Giòng nước triền miên xuôi chảy đã giúp nó có
một diện mạo sinh động. Tĩnh vật thứ hai là cái quán thì cũng chẳng phải là
một cảnh chết im lìm, gió mùa thu đã lồng lộng lùa qua đó, giúp nó rũ nắng
chiều phai đi từng lớp nhẹ. Sự trác luyện ở chỗ đó, và cầu kỳ ở chỗ câu thơ
vẫn ngao ngán đượm buồn, giúp ích cho cái nghệ thuật tả tình sầu khổ. Lối
nhân cách hóa sự vật, và tạo vật như thế ông còn tận dụng trong trường hợp
dưới đây :
Chiều tịch mịch, đã gầy bóng thỏ,
Vẻ tiêu tao lại võ hoa đèn.
Những chữ rũ, trơ, gầy, võ, vừa mới lạ vừa mạnh dạn, đắc địa lại còn
dắt câu thơ đến những nét nhạc hòa âm, dìu dặt trong một cung bậc trầm
buồn của một giai điệu. Ngoài ra hai đoạn vừa kể trên còn phác họa, được
những hình ảnh súc tích, nói ít mà chứa đựng được nhiều. Tuy nhiên, đến
những hình ảnh dưới đây thì chúng ta phải nhận rằng đó là những mầu sánh
đặc, vô cùng kết tinh :
Ngấn phượng liễn chòm rêu lỗ chỗ,
Dấu dương xa, đám cỏ quanh co ;
Chỉ hai câu này cũng đủ để ta thấy sự quạnh hiu lạnh ngắt của nơi cung
cấm. Nguyễn Gia Thiều đã biết cắt lọc trong đám tài liệu bề bộn, trong mớ
hình ảnh nát nhỏ để góp lại thành mấy nét điển hình nói về sự hờ hững kia.
Một viên mực nhỏ, có thể pha ra được nhiều lít nước mà mầu vẫn chưa
loãng. Đọc câu thơ, chúng ta có cảm giác rằng hiện tại này cũng như đang
lùi về dĩ vàng. Quanh quất bên ta, một mùi hương ẩm mốc đang bao phủ
không gian. Thời gian đã vô tình về hùa với Chúa mà xóa nhòa cuộc đời
người cung phi kia đi. Một cuộc đời đằm lạnh, thoi thóp như :
