Bên tường thấp thoáng bóng huỳnh,
Vách sương nghi ngút, đèn xanh lờ mờ.
Những hình dung tự trong đây : thấp thoáng, nghi ngút, lờ mờ đều nhè
nhẹ huyền ảo trong một khung cảnh trắng xóa mầu sương khói lạnh lẽo, có
những nét chấm phá : mầu đom đóm biếc, mầu đèn xanh leo lét dung hòa
trên một nền hội họa bàng bạc như trong một bức thủy mạc của Tầu. Ông đã
dựng nên một trời sương thu Trung-Hoa dăng dăng trong đêm. Đoạn vừa
đây cũng vẫn đạt tới cái đích hình ảnh kết tinh như đoạn dưới này :
Vườn Thượng Uyển hoa cười với nắng.
Lối đi về ai chẳng chiều ong ?
Doành Nhâm một giải nông nông,
Bóng dương bên ấy, đứng trông bên nầy.
Khung cảnh vừa đẹp, vừa dịu hiền, vừa ai oán. Con người khắc khoải
ấy không dám bước qua giải nước nông lòng chia cách đôi bờ, để rồi khi
đêm xuống đành trằn trọc trong bầu không khí vương loang mùi hương
thương nhớ :
Lạnh lùng thay giấc cô miên !
Mùi hương tịch mịch bóng đèn thâm u.
Chỉ có ánh đèn và khói trầm quyến luyến ve vuốt tâm hồn đơn lạnh kia
thôi ! Hình như Nguyễn Gia Thiều cho rằng chỉ dựng thế cũng chưa đủ ;
muốn nghệ thuật tả tình được thấu đáo, ông cần kích thích người đọc hơn
nữa, nên đã « lừa » chúng ta sang một đường khác để rồi kéo ta về thực
trạng một cách đột ngột :
Khi bóng thỏ chênh vênh trước nóc,
Nghe vang lừng tiếng dục bên tai ;
Đè chừng nghĩ tiếng triệu đòi,
Nghiêng bình phấn mốc mà giồi má nheo.
Ai ngờ tiếng quyên kêu ra rả,
Điệu thương xuân khóc ả sương khuê.
