b) Sự va chạm tư tưởng giữa Phật giáo và Nho giáo :
- Nho giáo chủ trương : môn đệ tới được bậc hiển nho, giúp ích cho xã
hội phong kiến, công nhận thực tại.
- Phật giáo chủ trì : phủ nhận kiếp người. Diệt thân để tới miền cực
lạc.
Hai nguyên tắc ấy đối chọi nhau. Nguyễn Gia Thiều có cả hai « nguồn
sống » đó. Nhưng đạo lý Nho học bắt rễ trong tâm hồn ông trước nên bền
chặt hơn.
c) Ảnh hưởng Phật học tác động như thế nào trong « Cung oán ngâm
khúc » ?
- Quan niệm tự giác tự lợi của Nguyễn Gia Thiều : Những phút yếm
thế, ông coi đời là bể khổ. Ông như biết được cái « tiên triệu » đau buồn : trẻ
ra đời đã cất ngay tiếng khóc. Gợi ra viễn ảnh thảm thương của cuộc đời.
Tin ở thuyết « luân hồi ». Thời gian phá phách thân tài người ta. Nhận định
về sự thăng trầm trong cõi đời ô trọc. Mệnh người mong manh, đối với chốn
mịt mù, rối loạn, thì không có lối thoát. Ông có ý định thực hành khẩu hiệu
« giác ngộ phương tiện ». Ông khuyến khích dứt bỏ sợi dây « nhân duyên ».
- Lưỡng lự trước việc sắp quyết định : Tư tưởng ngả thêm sang Lão
học, « Trần căn » lôi kéo Nguyễn Gia Thiều, tư tưởng « lừng chừng » bắt
đầu nẩy mầm. Hy vọng giải thoát bằng cách níu lấy thiên nhiên. Trong 1 giai
đoạn, giáo lý Phật và Lão cùng nương dìu tâm hồn ông.
- Mầu đen của kiếp người lấn át mầu nhạt của Lão tử : Sự cực khổ
chồng chất thêm nhiều, Nguyễn Gia Thiều lại trở về với sự bi quan. Hiện
tượng tự nhiên cũng vô tình đối tàn nhẫn với con người. Khổ nhục lớn nhất :
sự gieo neo trên đường tiến thân. Nỗi đầy đọa do túc trái, tiền nhân, hậu quả
xưa kia. Nghiệp chướng phải trả nợ trần. Lần thứ hai, ông muốn gia nhập
giới thiền gia. Giai đoạn này tâm lý ông bị giằng co mạnh.
d) Sự tranh đấu của ngọn lửa nhân duyên với giọt nước cành dương :
Tác giả thú nhận chưa rứt được duyên đời, thiết tha đến chủ trương « đắc
