và Hy Lạp - tôi cho rằng có một loạt các định chế và sự cố kinh tế xếp
thành tầng lên nhau và chúng tuân theo chủ nghĩa duy lý kinh tế mà
người ta rất dễ có khuynh hướng lập ra lý thuyết.
Ngay từ vụ lợi cũng mới xuất hiện gần đây, có nguồn gốc kỹ
thuật kế toán: từ Latin “interest “mà người ta viết trên các sổ kế toán,
đối diện với tô tức (rente) phải thu. Trong các nền đạo đức xưa có tính
khoái lạc chủ nghĩa nhất, người ta tìm kiếm của cải và lạc thú, chứ
không phải lợi ích vật chất. Phải chờ đến sự thắng lợi của chủ nghĩa
duy lý và chủ nghĩa trọng thương, các khái niệm lợi nhuận và cá nhân
mới hình thành và được nâng lên thành nguyên lý. Ta hầu như có thể
xác định thời điểm của sự toàn thắng của khái niệm lợi ích cá nhân:
sau bài Ngụ ngôn về ong của Mandeville
. Ta chỉ có thể dịch với sự
khó khăn và chỉ bằng một câu nói vòng (périphrase) các từ nói trên
sang tiếng Latin, Hy Lạp hay Ảrập. Ngay cả những người biết tiếng
Phạn cổ điển và đã dùng từ artha, khá gần với ý tưởng vụ lợi của
chúng ta, cũng hiểu nó khác với chúng ta. Các thánh kinh của Ấn Độ
cổ điển phân loại các hoạt động của con người theo dharma (pháp),
artha (lợi), kama (dục). Nhưng artha trước hết là cái lợi chính trị: của
vua và của những người Bà la môn, các quan lớn, của vương quốc và
của mỗi đẳng cấp. Thư tịch Nitiçastra đồ sộ không viết gì về kinh tế
cả.
Chính các xã hội phương Tây của chúng ta, mới đây thôi, đã biến
con người thành “con vật kinh tế”. Nhưng không phải tất cả chúng ta
đều như thế cả. Trong quần chúng và nơi tầng lớp tinh hoa của chúng
ta, việc tiêu xài thuần túy và phi lý tính là thực tiễn thông thường; nó
còn là đặc trưng của lối sống do giai cấp quý tộc lưu lại. Homo
oeconomicus (con người kinh tế) không phải ở phía sau chúng ta mà là
ở trước; như là con người của đạo đức và của bổn phận; như là con
người của khoa học và của lý năng (raison). Trong một thời gian dài,
