đi nữa khái niệm mana cũng bị sự điều chỉnh làm mất đi tính linh
thiêng. Không phải là Mauss và Durkheim đã sai lầm, như người ta
đôi khi vẫn tưởng, khi hai ông đưa lại gần nhau những khái niệm
mượn của những vùng xa cách nhau của thế giới, và biến chúng thành
phạm trù. Ngay cả nếu lịch sử xác nhận các kết luận của phân tích ngữ
học và ngay cả nếu từ mana của tiếng Polynesia là một chồi tái sinh xa
xôi của một từ tiếng Indonesia xác định hiệu lực của các vị thần hữu
hình, có lẽ cũng hoàn toàn không đưa đến kết quả là khái niệm mà từ
này bao hàm ở Melanesia và Polynesia là cái còn sót lại, hay là tàn dư,
của một tư tưởng tôn giáo hoàn chỉnh hơn. Bất chấp tất cả các khác
biệt địa phương, dường như chắc chắn rằng mana, wakan, orenda thể
hiện những giải thích cùng loại hình; do đó là chính đáng khi ta lập ra
loại hình, tìm cách sắp loại nó và phân tích nó.
Theo chúng tôi, sự khó khăn của lập trường truyền thống về
mana dường như thuộc loại khác. Trái với điều mà người ta tin vào
năm 1902, các quan niệm thuộc loại hình mana là thường gặp và phổ
biến đến mức nên tự hỏi phải chăng chúng ta đứng trước một hình
thức tư tưởng phổ quát và trường cửu; thay vì là đặc tính của một số
nền văn minh, hay của cái gọi là những “giai đoạn” (stade) cổ sơ hay
bán-cổ sơ của sự tiến hóa của tinh thần con người, có lẽ mana tùy
thuộc một tình trạng nào đó của tinh thần trước các sự vật, do đó phải
xuất hiện mỗi khi có tình trạng đó. Trong LTMT, Mauss trích dẫn nhận
xét rất sâu sắc của Linh mục Thavenet về khái niệm manitou nơi
người Algonkins: “... Đặc biệt hơn, nó chỉ rõ mọi thứ chưa có tên
chung, không quen thuộc: Về một con kỳ nhông mà một phụ nữ nói là
bà ta sợ, đó là một manitou; người ta chế giễu bà ta khi nói tên của nó
với bà ta. Các viên ngọc của những người buôn lậu là vảy của một
manitou và tấm khăn trải giường, một đồ vật được xem là kỳ diệu, là
da của manitou”. Cũng thế, nhóm người Mỹ-Ấn Tupi-Kawahib đầu
tiên, bị xem là bán-văn minh, đã giúp chúng tôi thâm nhập, năm 1938,
