lúc mà cả vũ trụ đột nhiên trở thành có ý nghĩa (significatif), nó không
phải vì thế mà được biết (connu), cho dù đúng là sự xuất hiện của
ngôn ngữ đẩy mạnh nhịp độ phát triển của nhận thức. Như vậy có một
sự đối lập cơ bản, trong lịch sử của tinh thần con người, giữa hệ biểu
tượng có tính không liên tục và nhận thức có tính liên tục. Kết quả của
điều đó là gì? Kết quả là hai phạm trù cái biểu đạt và cái được biểu đạt
được tạo ra cùng lúc và liên đới với nhau, như là hai khối bổ sung cho
nhau; nhưng nhận thức chỉ vận hành rất chậm chạp: Nhận thức tức là
tiến trình trí tuệ cho phép xác định những cái này so với những cái kia
một số khía cạnh của cái biểu đạt và một số khía cạnh của cái được
biểu đạt; ta có thể ngay cả nói là chọn lựa, trong toàn bộ của cái biểu
đạt và trong toàn bộ của cái được biểu đạt, các bộ phận có giữa chúng
với nhau các quan hệ thỏa đáng nhất về sự tương hợp lẫn nhau. Tất cả
đã xảy ra như thể nhân loại đã bất chợt có được một lĩnh vực bao la và
bản đồ chi tiết của nó, với ý thức về quan hệ qua lại của chúng, nhưng
nhân loại đã trải qua nhiều thiên niên kỷ để biết được các biểu tượng
chính xác nào của bản đồ thể hiện các khía cạnh khác nhau của lĩnh
vực. Vũ trụ đã có ý nghĩa rất lâu trước khi người ta bắt đầu biết cái mà
nó biểu hiện; điều đó chắc chắn là đương nhiên. Nhưng từ phân tích
trước, ta cũng đi đến kết quả là vũ trụ, ngay từ đầu, báo trước toàn bộ
những gì mà nhân loại có thể hy vọng biết được về nó. Cái mà người
ta gọi là tiến bộ của tinh thần con người, và, bất luận thế nào, gọi là
tiến bộ của nhận thức khoa học, đã không thể và sẽ không bao giờ chỉ
là việc điều chỉnh những cắt xén, tiến hành những tập hợp lại, xác định
những sự phụ thuộc và phát hiện những nguồn lực mới, trong lòng của
một tổng thể khép kín và bổ sung với bản thân nó.
Chúng tôi có vẻ đã đi quá xa so với mana; nhưng thực ra là rất
gần. Bởi vì, dù nhân loại luôn có một khối lượng tri thức thực chứng
khổng lồ và dù các xã hội khác nhau của loài người đã ít nhiều nỗ lực
duy trì và phát triển chúng, thì cũng chỉ vào một thời kỳ rất gần đây
thôi tư duy khoa học mới đóng vai trò chủ đạo và những hình thức tổ
