Các nhà lãnh đạo của Xô viết hứa hẹn rằng chủ nghĩa cộng sản sẽ tạo ra
một sự giàu có phi thường. Hệ thống chính quyền sẽ hợp lý hơn và nhân đạo
hơn chủ nghĩa tư bản xấu xa, vì những người cộng sản ghét việc các nhà tư
bản làm giàu trên công sức của người lao động. Các câu chuyện dân gian
Nga kể về một chiếc khăn trải bàn thần kì mà khi mở ra sẽ thấy một bữa tiệc
hoành tráng. Kế hoạch năm năm của chính phủ được hy vọng sẽ biến việc
này thành sự thật. Nhưng không, các mục tiêu trong việc sản xuất thực
phẩm, điện và dầu thường không đạt được. Mọi người phải đứng cả ngày
ngoài trời giá rét để lấy thức ăn. Có một vài hình vẽ trên những bức tường
nhà máy với dòng chữ: “Chào mừng Kế hoạch năm năm với những cái bụng
đói”. Đầu những năm 1930, khi Kế hoạch năm năm đầu tiên gần kết thúc,
hàng triệu người chết đói.
Tại sao nền kinh tế Xô viết lại gặp những vấn đề lớn như vậy? Có lẽ đã
có gì đó sai với hệ thống chủ nghĩa cộng sản. Dưới trướng chủ nghĩa cộng
sản, thu nhập của mọi người không gắn với những gì họ làm, vậy thì còn ai
muốn dọn chuồng heo khi thu nhập của mọi người là như nhau? Ai còn
muốn làm những việc khiến đôi tay và trí óc mỏi mệt? Thực tế, tại sao lại có
ai làm bất cứ điều gì? Một số ý kiến tranh luận rằng chủ nghĩa cộng sản
không hiệu quả bởi vì nó tạo ra những động lực sai lầm. Những người bảo
vệ chủ nghĩa cộng sản không đồng tình, họ cho rằng chủ nghĩa cộng sản làm
cho con người cư xử khác với dưới thời chủ nghĩa tư bản: trong xã hội cộng
sản, con người trở nên tuân thủ và không ích kỷ, tận tụy với công việc không
phải vì lợi ích bản thân mà vì lợi ích của quốc gia.
Ludvig von Mises (1881-1973) đã khiến cuộc tranh cãi thêm nảy lửa.
Mises là một nhà kinh tế học hàng đầu người Áo gốc Do Thái đã di cư sang
Mỹ năm 1940 do tình hình bất lợi khi ảnh hưởng của Đức quốc xã mạnh lên.
Năm 1920 ông đăng một bài báo có tựa đề: “Phép tính kinh tế trong Khối
thịnh vượng chung xã hội chủ nghĩa”. Qua cụm từ “phép tính kinh tế”, ông
ngụ ý nói đến một trong những vấn đề cơ bản của kinh tế học: làm thế nào
để xác định ai được gì. Còn với “khối xã hội chủ nghĩa”, ông muốn nói về
một xã hội theo chủ nghĩa xã hội, có khá nhiều điểm tương đồng với Liên
bang Xô viết. Chủ nghĩa xã hội có thể có nhiều ý nghĩa khác; đôi khi nó
