Những chí sĩ duy tân như Phan Châu Trinh đã kêu gọi: phải khai dân trí cho
nhân dân để từng bước một đấu tranh giành lấy dân quyền và nhân quyền.
Nhưng muốn khai trí cho dân, trước tiên phải khai trí cho chính mình.
Đó là con đường duy nhất lúc đó để một người không còn trẻ trung sung
sức có thể cống hiến mình cho tổ quốc.
Vậy là cụ Cử mái tóc phơ bạc đêm đêm chong đèn ngốn ngấu đọc những tài
liệu duy tân. Những tư tưởng nhân đạo, dân quyền, tự do, bình đẳng của
cách mạng Pháp như mở ra trong cụ một con đường mới. Trong niềm xúc
động, cụ đã làm một bài thơ để ngợi ca cuộc cách mạng Pháp 14.7.1789.
Từ khi tiếp thu được những tư tưởng mới, Lương Văn Can đã thay đổi. Nhà
văn Hoài Anh kể rằng, những tư tưởng mới này đã giúp cụ thay đổi cả tâm
tính. Từ một thầy giáo nghiêm khắc, nóng tính đối với học trò và con cái
trong gia đình, cụ đã trở nên mát tính, không bao giờ đánh mắng học trò và
con cái nữa. Trước kia, Lương Ngọc Quyến, người con trai có xu hướng
thích nghiệp võ, chê nghiệp văn thường xuyên bị cha dùng thước gõ đầu, thì
sau đó Quyến cũng được cha cho tùy thích với nghiệp võ. Cụ hiểu ra rằng
cần để mỗi cá nhân phát huy tối đa những thiên hướng của họ, không thể gò
ép được... Có thể nói, nhờ những tư tưởng mới, cách nhìn về cuộc sống của
Lương Văn Can đã thay đổi một cách cơ bản từ gốc rễ.
Tự học hỏi những kiến thức tiến bộ của nhân loại để đổi mới mình đã
giúp Lương Văn Can trở thành một nhà nho có tư tưởng cấp tiến và
hết lòng ủng hộ những xu hướng đấu tranh tiến bộ.
***
Hậu thế đã nhận định, Lương Văn Can và Phan Châu Trinh là hai người có
công đầu trong việc sáng lập ra mô hình trường Đông Kinh Nghĩa Thục.
Thời đó, khi phong trào duy tân khá rầm rộ trên khắp rẻo đất miền Trung -
