thị theo họ thôi. Tới khi nhà Minh chia nước ta thành quận huyện, cưỡng
bách toàn dân ăn mặc như họ, thì trai bới tóc, gái mới mặc quần hai ống, và
người mình thành người Tàu. Ngày nay, may mà trời mở lòng người, một
sớm thức tỉnh, cả nước duy tân, anh em cắt phăng cái búi tóc đi khiến cho
cái lũ xuẩn xuẩn vi trùng không còn đất thực dân trên đầu ta mà hút máu ta
thì há chẳng phải là đại khoái ư? Sao, anh em mình sao?” Tiếng cười, tiếng
hoan hô vang cả phòng.”[2]
[1] Cắt tóc, xăm mình
[2] Đông Kinh Nghĩa Thục - Nguyễn Hiến Lê
Cách diễn thuyết của các nhà nho ta quả là đầy thâm ý! Qua việc vận động
dân chúng bỏ búi tóc củ hành, các cụ cũng khéo léo “gài” vào đó tinh thần
yêu nước và chống thực dân. “Lũ xuẩn xuẩn vi trùng” - chấy rận - là hình
ảnh bóng gió của thực dân Pháp đang lợi dụng sự u mê của người dân để
hút máu, để bóc lột, nếu người dân đổi mới thì sẽ không còn cảnh lầm than
như vậy nữa.Quả là một các tuyên truyền đầy hào hứng, ý vị và sâu sắc. Từ
đó dấy lên một phong trào cúp tóc khắp Bắc, Trung, Nam - một hình ảnh
của những công dân duy tân, ái quốc.
Hình thức diễn thuyết đã lôi kéo và thức tỉnh đồng bào ở nhiều địa phương
trên cả nước. Thậm chí, người ta đã có bài vè khuyết danh miêu tả không
khí hồ hởi và nhộn nhịp của các buổi diễn thuyết, bình văn:
Buổi diễn thuyết, người đông như hội
Kỳ bình văn khách, đến như mưa
Bài vè này nhanh chóng lan xa, uy tín của trường càng như sóng cồn.
Lương Văn Can cũng ghi lại Trong Hành Trạng: “Chỉ mới 5-6 tháng mà
học trò gần 600 người, khi diễn thuyết thì người đến nghe đông như hội”.
