để đưa đất nước đi lên. Nhiều thành viên của Đông Kinh Nghĩa Thục bắt
tay vào làm kinh tế để thực thi chính các học thuyết của họ đề xướng, vừa
để có tiền đóng góp cho tổ chức. Dù không được thành công lắm về mặt tài
chính đối với nhà trường song phong trào chấn hưng thực nghiệp của các
chí sĩ Đông Kinh Nghĩa Thục đã là một ngọn đuốc tiên phong trong việc
phát triển kinh tế trên nhiều miền đất nước.
Chuyện nhà nho tiên phong trong lĩnh vực sản xuất và kinh doanh là một
trong những đề tài được bàn luận rất sôi nổi. Quả thực, đây là một trong
những bước tiến bộ vượt bậc trong bối cảnh xã hội lúc bấy giờ, như một
tấm gương chói sáng về thực nghiệp. Trước kia, trong xã hội phong kiến
theo thứ tự nghề nghiệp - sĩ, nông, công, thương - thì buôn bán bị xếp vào
cuối bảng. Triều đình chỉ chú trọng vào đối tượng kẻ sĩ, coi đó là một nghề
cao quý nhất. Trong tác phẩm Quốc Dân Độc Bản - một trong những tài
liệu được coi như tuyên ngôn của Đông Kinh Nghĩa Thục, các soạn giả
cũng đã lên án “thói thường” những kẻ hủ nho: “Phàm những kẻ biết đôi
chút từ chương là đã vênh vang tự cho mình là sĩ, không thèm đứng chung
hàng với nông, công, thương, họ cho là hèn hạ, gọi là dân buôn, dân thợ,
dân cúng, ngu dốt, thậm chí có kẻ không thèm nói đến vải vóc, thóc gạo
nữa!” Và nay, để thay đổi quan niệm này, các nhà nho cần phải tự đứng ra
làm một cuộc cách mạng để đổi mới nếp nghĩ, cách làm, nâng cao tầm quan
trọng của công thương, đưa nghề này lên vị trí dẫn dắt trong nền kinh tế.
Chính các cụ phải là người làm gương, là những người xung phong vứt bỏ
mọi danh vị, bằng cấp để bước vào con đường làm giàu vì cộng đồng. Và,
theo các nhà duy tân thời đó, làm giàu cũng là một cách để cứu nước, bởi
dân có giàu thì nước mới mạnh được.
Nhiều hội buôn ra đời, có sự tương hỗ lẫn nhau về kinh nghiệm và bí quyết
làm ăn. Một phong trào rầm rộ đã kéo theonhiều thành công về kinh doanh
trong cả nước. Tuy nhiên, các nhà nho hầu hết là chỉ giỏi về văn chương,
thơ phú, việc buôn bán quả là còn nhiều bỡ ngỡ, khó khăn nên nhiều trường
hợp không tránh khỏi thất bại. Đầu tiên là hội buôn gạo của Đỗ Chân Thiết
