toàn gượng dậy được lại bị thêm cơn bão lốc khủng hoảng kinh tế thảm
khốc (1929-1933) làm cho điêu đứng. Sau thế chiến thứ hai (1939-1945),
phong trào giải thực làm tan rã lần hồi những đế quốc rộng lớn của tư bản
Tây phương. Trong lúc đó, một cường quốc khác trưởng thành mau chóng
ngoài Âu-châu : Hiệp chủng quốc Hoa-kỳ sẽ tiến lên giành lấy quyền bá
chủ của Tây-Âu về đủ các mặt kinh tế, chánh trị, quân sự. Và từ năm 1970,
Nhựt-bổn ở Á-châu đã vươn lên hàng cường quốc kinh tế thứ ba trên thế
giới sau Mỹ và Nga, và sẽ còn vươn lên nữa ? Như vậy, nếu những năm
trước 1914 đối với Âu-châu là những trời xuân nắng đẹp thì những năm sau
1914 là những buổi hoàng hôn nắng tắt. Nhơn loại đang đi kiếm tìm một
mô thức văn minh mới.
Đến Jacques GODECHOT, người viết phần kết cho H.U.
, mở rộng
biên giới thời gian cận đại hơn nữa vào khoảng giữa thế kỷ XX (1938 đến
1957, trung bình là năm 1950). Khi kết thúc bộ H.U. vào năm 1957 ông có
cảm tưởng như đang chứng kiến sự bế mạc của một thời đại cũ hay sự khai
sinh của một thế giới mới, không phải là một điều mới lạ. VOLTAIRE cho
biết đồng nhân của ông nghĩ rằng cái chết của vua Louis XIV để lại một
khoảng trống lớn lao. Nhưng từ ấy cho đến nay, không hề có ai nghĩ nên
tách thời gian sau năm 1715 ra khỏi cận đại bắt đầu từ thế kỷ XVI. Rồi
cũng vậy, khi cuộc đại cách mạng bùng nổ, người ta chóa mắt trước sự
vùng dậy của nhân dân lật đổ một chế độ quân chủ phong kiến mục nát.
Người ta phấn khởi thấy cuộc cách mạng vĩ đại, có lẽ vì trong đó có mình.
Ngai vàng đã bị lật đổ, người ta hân hoan tưởng mình đang sống trong một
kỷ nguyên mới, đang bước vào một khúc quanh quan trọng của lịch sử.
Lịch cũ bị bãi bỏ. Thời đại cách mạng phải có lịch cách mạng. Nhưng chỉ
hơn mươi năm sau, nhiệt tình của buổi ban đầu đã qua, tâm trí lắng dịu
người ta lại trở về với lịch cũ, nghĩa là tiếp nối chớ không phải cắt đứt.
Nghĩ cho kỹ, cuộc cách mạng Pháp chỉ là cục diện – tuy là cục diện quan
trọng của một phong trào cách mạng rộng lớn khai diễn từ năm 1770 ở Bắc
Mỹ và kết thúc với những cuộc biến loạn năm 1848-1849 ở Tây Âu. Sau
năm 1789, giai cấp trưởng giả ở Pháp vẫn tiếp tục bành trướng, các đế quốc
